Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k
Yüklə 2,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
18 Doğradur, bu həcvlərin çoxu şəxsi, xırda və məhdud mövzulara aid olurdu. Ancaq bunlar arasında sırf ictimai, hətta siyasi məna və məfkurəli əsərlər də yox deyildi (S.Ə.Şirvani, Sərraf, Raci və başqalarında). Deməli, köhnə şeir üslubu çürümə və inhitat dövrünü yaşayırdı. 2 Bu ədəbiyyata qarşı birinci tənqidi fıkir oyadan və bu şairlərin ən böyüyünə ancaq “nazim” 1 adı vərən Mirzə Fətəli Axundov idisə, bu ədəbiyyata qarşı kəskin əməli mübarizəyə başlayan, buna qarşı yeni ictimai-siyasi məfkurələr ədəbiyyatını irəli sürən C.Məmmədquluzadə olmuşdur. “Şeir nəşəsi” adlı məqaləsində Mirzə Cəlil aşiqanə şeiri müsəlman dünyasında bir xəstəlik adlandırır: “Şeir nəşəsilə məst olan şairlər tək bir Azərbaycanda deyil, Türkiyədən başlamış yer üzərində yaşayan cümlə müsəlman qələm sahibləri şairdirlər. Nə qədər ki, Qərbdə, yəni elm və fənn ilə, texnika ilə şöhrət tapmış millətlər arasında eşq və məhəbbət şairləri azdırlarsa, o dərəcədə bir cənnətin hurilərini xəyal ilə qucaqlayan islam ümməti içində eşq və məhəbbət şairliyi günü-gündən artmaqdadır. Onunçün də onlarda dünya mədəniyyəti tərəqqi tapmaqdadır, bizlərdə də xəyalat “mədəniyyəti” şöhrət tapmaqdadır. Orada qələm sahibi öz fıkrini sadəcə kağıza köçürüb ildırım itiliyi ilə dünya və aləmə yayır, bizlər də sol ovucumuza bir balaca kağız alıb, gözlərimizi göyə axıdıb, qafıyə axtarırıq və məzmunu vəzn qafıyəyə qurban gətirib şeir yazırıq. 1 M.F.Axundov. Əsərləri. II c. Bakı, 1938, səh.72. 19 Məzmun da ki, həmin bir məzmundur: eşq və məhəbbət” 1 . Mirzə Cəlil burjua ədəbiyyatçılarının “sənət sənət ücündür” nəzəriyyəsini rədd edərək şeiri, hekayəni, romanı xalqın tərəqqi və inkişafına xidmət üçün zəruri silah səviyyəsinə qaldırmaq tərəfdarı olmuşdur. Onun fıkrincə qəzəl ədəbiyyatı nə qədər incə, nə qədər gözəl və qəlbə yatan olur-olsun, həyatdan, ictimai-siyasi mübarizədən uzaq olduğu üçün əsrə müvafıq deyil, faydasızdır və hətta nəticə etibarı ilə zərərlidir. Ona uymaq, boğulanlara baxmayıb, dəniz mənzərəsinin seyrinə dalmaq kimi mənasızdır. Ədibin fıkrincə XX əsrdə, ümumi intibah, azadlıq işinə kömək etməyən ədəbiyyatı, kitabları yandırmaq lazımdır: “Mədfəni-fıkr olan minlərcə müsəlman kitablarını lazım gəlir yandırmaq ki, bu yanğının şöləsi vasitəsi ilə millətə lazım olan kitabları görmək mümkün ola” 2 . Rus demokrat münəqqidi N.A. Dobrolyubov ras ədəbiyyatının inkişafından danışan məqalələrinin birin də göstərir ki: “şeir, sənət və ümumiyyətlə elmlər həyatdan doğur, həyat şeirdən asılı deyildir. Ədəbiyyatda müstəqim olaraq, təbii olaraq həyatdan doğmayan nə varsa eybəcərdir və mənasızdır. Ancaq çılpaq kəlləsi qalmış bir simanın gözəlliyinin təsviri ilə heyrət oyatmaq ciddi-cəhdi nahaqdır. Yunan allahları qədim Yunanıstanda gözəl ola bilərdilər. Ancaq onlar fransız faciələrində və bizim keçən əsr odalarında kifirdirlər. Orta əsr cəngavərlik xitabnamələri yüz minlərcə adamı müqəddəs yerlərin azad edilməsi üçün mübarizəyə cəlb edə bilirdi. Ancaq həmin xitabnamələr XIX əsrdə təkrar olunsa gülüşdən başqa heç bir duyğu oyanmaz...” 3 . 1C.Məmmədquluzadə. Şeir nəşəsi. “Molla Nəsrəddin”, 1924, № 5. 2C.MəmmədquIuzadə. Mədfən. “Molla Nəsrəddin”, 1929, № 23. 3N.A.Dobrolyubov. Əsərləri, I c, Moskva, 1934, səh. 206. 20 Böyük ras ədibinin keçən əsrdə dediyi bu sözlər XX əsrin başlanğıcında da Azərbaycanda hələ layiqincə düşünülməmişdi. Ancaq Cəlil Məmmədquluzadə bu fıkirlərin Azərbaycan ədəbiyyatında tətbiqinə çalışmışdır. Uşaqları 6-7 yaşından etibarən məktəblərdə “Gülüstan”, “Cameyi Abbas” ilə tərbiyə etmək istəyən ruhani və yarımruhani ziyalılar gənc nəslin, xalqın gözünü açmağa yox, qapamağa çalışırdılar. Adamları cənnət xəyalatına çağıran, tərkidünya əhvali-ruhiyyəsi yayan şeirlər Mirzə Cəlilə qədər Azərbaycanda şüar sayılırdı: Sərınayəyi-to əz in cəhan ek kəfən əst, Ura be güman nist, bəriya nə bəri. Avam müsəlman camaatı düşünürdü ki, dünyadan mənim payım bir kəfəndirsə, onu da aparmağa ehtimalım yoxdursa, İsgəndər kimi fatehlər belə dünyadan həsrətlə gedirsə, daha çalışıb-çabalamağın nə mənası var. Oturab ibadət etmək, mümkün qədər çox ağlamaq lazımdır ki, cənnətdə Allah bunun əvəzini vərsin. O zaman məqbul və dəb olan bu dini mühakiməni bütün gülünclüyü ilə açıb göstərən, hörmətdən salan Mirzə Cəlil olmuşdur. Mirzə Cəlil insan şüurana, azad düşüncə və hissə qarşı sonradan uydurulan bütün çərçivə və maneələrin puç, zərərli olduğunu və bu maneələrin islam ölkələrində daha çox olduğunu təəssüflə iqrar edirdi. O, elmdə də, sənətdə də hər şeydən əvvəl fikrə, hissə, qələmə və əməli fəaliyyətə sərbəstlik, müstəqillik tələb edirdi. Mühakiməni dini məngənələrdən, polis və jandarma təzyiqindən, müctəhid və qazilərin hər cür qəyyumluğundan xilas etməyə çalışır, onun təbii, sağlam istiqamətinə qarşı çevrilmiş hər cür tədbiri şiddətli zülm sayırdı. O, ədəbiyyat sahəsində çalışsa da, bir çox fikirləri məfkurənin, ictimai həyatın bütün sahələrinə aid idi. O öz vətənində ədəbiyyatı Şərq sxolastikasından, dili Tehran, Nəcafül-Əşrəf, Yüklə 2,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|