Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k
Yüklə 2,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
24 cəmiyyətə “Ölülər” kimi tarixi - bədii ittihamnamə yazan Mirzə Cəlil ədəbiyyatda xalq məfkurəsinin, əməkçi siniflərin mənafeyinin ilk carçısı və ələmdarı oldu. Mirzə Cəlil istər publisist və istərsə bədii yazılarında mücərrədlikdən uzaq idi. O, həmişə konkret ictimai-tarixi şəraitdən çıxaraq mühakimə aparırdı. Əgər romantik sənətkarların, hətta bəzi realist yazıçıların əsərlərində “yenilik”, “təcəddüd”, “inqilab” məfhumu ümumi, qeyri-sinfi, qeyri-tarixi alınırdısa, Mirzə Cəlildə bu tamamilə başqa idi. Cəlil Məmmədquluzadənin tarixi xidmətlərindən biri onun inkişaf etdirdiyi realizm məktəbidir. Nəzəri qidasını demokratik ədəbiyyatdan alan, mənbəyini Mirzə Fətəli dramlarından, materialını isə o zamanki Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyətindən, köhnə həyat və məişətdən alan Mirzə Cəlil realizmi XX əsrin ibtidasında güclü bir məktəb olaraq ədəbiyyatda üstünlük fəth etmişdi. Cəlil Məmmədquluzadə sənətdə həqiqətə sitayiş edirdi. Onun üçün ən böyük meyar, həm məfkürə, həm bədiilik meyari hər şeydən əvvəl həqiqət idi. Hər hansı bir əsərdə həqiqətdən yayınan bir əlamət görürdü, saxta sayır, nifrət edirdi. Mirzə Cəlil sənəti müqəddəs saydığı üçün həqiqətdən kənar təsvir etmir, həqiqəti onun mayası, cövhəri, qayəsi sayır. Bu barədə ədib böyük rus demokrat ədib və şairləri ilə tamam həmfikirdir. N.A.Nekrasov 1855-ci ildə Botkinə məktubunda yazırdı: “Həqiqəti qərəzsiz və ehtirasla, hər şeydən, hətta öz-özündən də artıq sev və ona xidmət elə. Belə etsən, işlər qaydasında gedər, sənətə xidmət etmək istərkən həm də cəmiyyətə xidmət etmiş olarsan. Əksinə, cəmiyyətə xidmət etmək istərkən, eyni zamanda sənətə xidmət etmiş olarsan”. Mirzə Cəlilin də yaradıcılıq proqramı bu idi. Bu həqiqət, azadlığa, qurtuluşa doğru olan bu həyat həqiqəti onun əməli fəaliyyətində də, yaradıcılığında da xarüqələrin yaranmasına səbəb oldu. 25 Əlbət ki, Mirzə Cəlilin realizmi tənqidi realizm idi. Tənqidi realizm Rusiyada olduğu kimi Azərbaycanda da müəyyən ictimai münasibətin, ictimai inkişafda müəyyən bir mərhələnin məhsulu idi. Bu, xüsusilə XIX əsr rus ədəbiyyatında böyük bir məktəb olmuşdur. Tolstoy, Qoqol, Şedrin və Nekrasov bu üslubdan istifadə etmişlər. Tənqidi realizm ictimai münasibətdə şüura sığmaz uyğunsuzluqları açan, insanın və cəmiyyətin düşdüyü böhranı göstərən, feodal və kapital dünyasına qarşı oxucuda ayıq tənqidi fikri qüvvətləndirən bir metod idi. Mirzə Cəlil bundan geniş istifadə etmişdir. Mirzə Cəlil realizmində bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlər vardır. Onun əsərlərində obyektiv təsvir üsulu üstündür. M.Qorki yazıçılara olan məsləhətinin birində deyir: “Siz özünüz qəhrəmanlarınıza qoşulmayın. Oxucuya da mövzu oxumağa (dərs deməyə) çalışmayın. Siz oxucuya yaxşı, dürüst, aydın surətlər verin. Nəticəni oxucu özü çıxardar”. Mirzə Cəlil məhz bu mənada obyektiv təsvir yolu ilə gedir. Onun əsərlərində müəllif qətiyyən görünmür. Oxucu özünü qəfildən yeni bir aləmdə görür. Həyat ona o qədər təbii, həqiqi, canlı görünür ki, bunların bir sənətkar lövhəsi olduğunu unudur, özünü əhvalatın içində duymuş olur, onunla yaşayır. “Ölülər”i, “Anamın kitabı”nı, “Usta Zeynal”ı, “Dana-baş kəndinin əhvalatları”nı xatırlayın. Bu əsərlərdə həyat və hadisələr, insan və psixologiya elə təbii, həqiqi, dürüst, inandırıcı çıxmışdır ki, bunları realizmin parlaq nümunələri adlandıra bilərik. Mirzə Cəlilin hekayələrindəki parlaq lövhələr belə lövhələrdir. Biz bunları oxuyanda “belə də ola bilər” demirik. Biz deyirik: “məhz belə olar, ayrı cür ola bilməz”. İsgəndər ilə Şeyx Nəsrullahın rəftarı, Xudayar bəyin Zeynəbə qarşı zülmü məhz bu cür ola bilər, ayrı cür ola bilməz. Mirzə Cəlilin sənətini L.N.Tolstoyun sənəti ilə müqayisə etmək əlbəttə ki, ilk baxışda qəribə gələ bilər. Ancaq bir mə- 26 sələdə Mirzə Cəlil sənətini Tolstoy ilə bərabər tutmaq olar və lazımdır: o da təsvirin canlılığı, qabarıqlığı və yaxud plastika məsələsidir. Tolstoy hadisələrin, adamların təsvirində qaranlıq cəhət qoymadığı kimi, təfərrüatı, cüziyyatı həqiqi rənglərlə göstərdiyi kimi, Mirzə Cəlil də hadisəni canlı həyata çevirib göz qabağına gətirməyi bacarır; hekayələrində cərəyan edən əhvalatı biz yalnız qulağımız, gözümüz ilə deyil, hətta duyğularımızla qəbul və dərk edirik. Obyektiv təsvir burada foto surəti, bitərəf təsvir deyil, hər bir böyük sənətdə olduğu kimi, burada da tendensiya, meyl, sənətkarın tərəfkirliyi əsərin daxili vəhdətindəki ünsürlərin canına hopmuş haldadır. Bu sağlam tərəfkirlik böyük ədibin bir çox əsərində alovlu ehtirasa, hissin tüğyanına çevrilmişdir. Müəllif hissini, ehtirasını, hökmlərini söz ilə, müstəqim yol ilə yox, Belinskinin sənətdən tələbinə müvafiq olaraq, bütün əsərlə, lövhələrlə, parlaq surətlərlə deyir. Böyük ədibin yaradıcılığında insanlar, onların taleyi əsas mövzudur və başlıca yer tutur. Mirzə Cəlil tarixdən yazmamışdır. Onun qəhrəmanları tarixi şəxsiyyətlər deyil, onun bütün əsərləri müasir həyatdandır. Ayrı cürə də ola bilməzdi. Ədəbiyyata mübarizə üçün gələn, müasir cəmiyyətin islah və inqilabına çalışan bir realist, qələmini zamanının başlıca məsələlərinə səfərbər etməli idi və etdi. O, qəhrəmanlarını təmkinli bir romantika ilə təsvir edir, bunlara ümid bəsləyir, əsl sözünü onların dili ilə deyir. Mirzə Cəlilin realizmində satira, acı gülüş ilə yanaşı lirika və zəminəli bir xəyal vardır. Bunlarla yanaşı demək də düzgün olmaz. Çünki bunlar həyatda olduğu kimi elə mürəkkəb və elə çarpazlaşmış bir haldadır ki, bir-birindən ayırmaq da çətin olur. “Ölülər” kimi xalis, kəskin və güclü satira əsərində elə yerlər vardır ki, həzin və mənalı lirika satiraya üstün gəlir. İsgəndər pəncərədən günəşə, bütün dünyaya işıq və feyz vərən Yüklə 2,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|