Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k
Yüklə 2,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
30 Gülbaharın öz evində kitab yanğını təşkil edib böyük və müqəddəs vəsiyyətnaməni oxuması klassik faciələrin yüksək qəhrəmanlarını, onların basılmaz daxili, mənəvi qüdrətini xatırladan lövhələr deyilmi? Mirzə Cəlil ədəbi məktəbindəki realizmin məhdudluğu, birtərəfliliyi tarixən məşrutdur. O zamankı ədiblərimizin çoxu yıxmaq, dağıtmaq, köhnə dünyanın bünövrədən sarsıtmaq üçün ən çox tənqidə, satirik üsul və boyalara güc vərmişlər. Realistlərin mühüm lövhə və təsvirləri belədir. Burada həyatın işıqlı tərəflərinə etinasızlıq vardır. Burada gələcək, yeni həyat, qalib insanlar, yeni dünya üçün vuruşanlar ya yoxdur, ya təkdirlər. Burada əsas surətlər mənfi adamlardır, əsas hadisələr mənfı hadisələrdir. Mirzə Cəlil yaradıcılıq metodundakı bu məhdudluq, şübhəsiz ədibin görüşlərindəki məhdudluq ilə əlaqədardır. 3 Azərbaycanda ümumən filoloqiya kimi ədəbiyyatşünaslıq elmi də əsasən bir elm olaraq inqilabdan sonra yaranmışdır. Ədəbiyyat sənətinin özündə olduğu kimi şiddətli sinfı mübarizə şəraitində yaranmışdır. Əsrimizin əvvəllərinə qədər. meydana çıxmış olan təzkirələr ən yaxşı halda mətnşünaslıqdan, şairləri, əsərləri qeyd etməkdən irəli gedə bilmirdi. Ədəbiyyat tarixi sahəsində ilk addımı Firidun bəy Köçərli atmışdır. O, 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr etdirdiyi, rus oxucusuna Azərbaycan ədəbiyyatının böyük şəxsiyyətlərindən müxtəsər məlumat vərən kitabçasından sonra ədəbiyyat tarixi yazmaq fıkrinə düşmüş, böyük həvəslə material toplamışdır. Firidun bəy məqsədinə nail olmadan vəfat etdiyindən onun yazıları bir material olaraq “Kommunist” qəzeti nəşriyyatı 31 tərəfindən çap olunmuşdur 1 . Bu kitablarda şairlərin, ədiblərin tərcümeyi-halı, əsərləri, mühit və həyat şəraitləri haqqında məlumat vardır. Əsasən tərcümeyi-hal (bioqrafik) üsulu ilə yığılan və yazılan bu məlumat tədqiqatçılar üçün mühüm mənbə sayıla bilər. Ancaq Firidun bəyin “materialları” da təzkirələrdən az fərqlənir. Burada ədəbiyyat və sənət nümunələrinin sistemli, elmi təhlili yoxdur. Burada ədəbiyyatın sinfi bir məfkurə kimi ictimai hadisələrlə əlaqəli təhlilini axtaramaq nahaqdır. Yenə həmin illərdən başlayaraq “Kommunist” qəzetinin nəşr etdiyi silsilə kitablar da bir həvəskarın şəxsi zövqi ilə bağlı olaraq yığdığı və ancaq tarixi, faktik cəhətdən müxtəsər izah vərdiyi materiallardır. 1930-cü illərə qədər Bakıda, Tiflisdə, Təbrizdə, Tehranda bu tipli, ya buna oxşar kitablar olmuşsa da, bunların heç birində 1905-ci ildən sonrakı dövr ədəbiyyatı mövzu olmamışdır. Yalnız son illərdə yeni yetişən gənc ədəbiyyat alimləri bu dövrin ayrı-ayrı mühüm simalarının tədqiqinə səy etmiş, keçmişlərdən çox fərqli olaraq əsasən faydalı kitablar yazmışlar 3 . Orta-ali məktəblər üçün dərsliklər yaratmışlar 4 . Bundan başqa ədəbi-tarixi icmallarda, ayrı-ayrı yazıçıların külliyatına, ədəbiyyat məcmuələrinə vərilən müqəddimələrdə 5 bu dövrün ən görkəmli yazıçıları haqqında məlumat- 1 F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, II c, (4 hissə), Ba-kı, 1925-26. 2 “Mirzə Şəfi Vazeh”, “İmadəddin Nəsimi”, “Ağa Məsih Şirvani”, “Bahar Şirvani” və b. 3 M.İbrahimov. Böyük demokrat, Bakı, 1939, C.Xəndan. Sabir, Bakı, 1940. 4 C. Xəndan. Azərbaycan ədəbiyyatı (XX əsr) (əl yazması hüququnda), Bakı, 1939; M.Arif, C.Xəndan. XX əsr ədəbiyyatı, Bakı, 1941. 5Antologiya Azerbaydjanskoy poezii, Moskva, 1939. 32 lar yazılmışdır ki, bunların hamısı həmin dövrün tədqiqinə bir hazırlıq olmuşdur. Nəhayət, müharibə illərində SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının təşəbbüsü ilə iki cildlik “Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” nəşr edilmişdir ki 1 , həmin əsərin mühüm bir fəsli (V fəsil) bu dövr ədəbiyyatı tarixinin konspektindən ibarətdir 2 . Azərbaycanda ədəbi məktəblərin tədqiqinə həsr olunan bu əsərdə müəllifin qarşısına qoyduğu vəzifə yalnız əsas üslubların yaranması, inkişaf və xasiyyətnaməsini vərmək deyildir. Vəzifə həm də Azərbaycan ədəbiyyatında əmələ gələn tarixi dönüşün, köhnə, sxolostik ədəbiyyat ilə yeni ədəbiyyatın fərqinin bu spesifık məfkurə sahəsində necə əks olunduğunu göstərməkdən ibarətdir. Azərbaycanda realizmin, romantizmin və ya başqa ədəbi cərəyanların səciyyəsi, xasiyyətnaməsi, inkişaf yolu hələ də aydınlaşdırılmamışdır. Bu dövrün ədəbiyyat həyatı məfkurəvi bir proses kimi tədqiq olunmamışdır. Bir sıra mühüm ədəbi sənədlər, hadisələr, nəinki orta səviyyəli, hətta görkəmli ədəbi simalar ədəbiyyat tariximizdən kənarda qalmış, oxucuya tanıdılıb təqdim edilməmişdir. Əlbəttə ki, bu vəziyyət heç vaxt bu dövr ədəbiyyatının qonşu Şərq ölkələri ədəbiyyatına olan böyük təsirini göstərməyə imkan vərməzdi. Bundan əlavə, ədəbiyyat hərəkatının özü, əməli cəhətdən də belə bir əsərə olan ehtiyacı zəruriləşdirmişdir. Çünki bugünkü ədəbiyyatımızın özündə bir sıra yazıçıların üslub və yaradıcılığı əsrin əvvəllərində böyük realistlərin müəyyənləşdirilmiş üslubu ilə, Sabir satira məktəbi ilə əlaqədardır. 1 Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, I-II c, Bakı, 1943-44. 2 V fəslin mətni bu sətirlərin müəllifinindir Yüklə 2,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|