Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
26
qəbula xeyli gec gəlmişdi. Gizli məlumatda qeyd olunurdu ki, Kamal paşa Karaxanla görüşdükdən sonra onunla birlikdə bufetə keçdilər və onlar arasında söhbət başlandı. Kamal paşa SSRİ-yə olan dostluğundan və rəğbətindən söz açdı və həmin dəqiqə bəyan etdi ki, Türkiyə müstəqilliyinin ildönümü münasibəti ilə ona təbrik göndərilməməsindən çox incikdir. Karaxan ona cavab verdi ki, bu, doğru deyil. Həmin təbriki teleqraf vasitəsi ilə yoldaş Kalinin göndərib. Kamal paşa acıqlı halda bildirdi ki, bu mənə məlumdur, mən onu almışam və cavab da vermişəm, lakin mən vasitəçinin araçılığı ilə iş görməyi arzulamıram. Mən nəinki Türkiyə Respublikasının prezidentiyəm, eyni zamanda türk xalqının rəhbəriyəm. O, Karaxandan soruşdu: "Sizdə rəhbər kimdir". Karaxan cavab verdi ki, bizim rəhbərimiz yoldaş Stalindir. Kamal paşa soruşdu: onda nə üçün o mənə təbrik teleqramı göndərməyib, ondan başqa hamı göndərib. Bununla o göstərmək istəyir ki, məni tanımaq istəmir. Karaxan cavab verdi ki, bu həqiqətə uyğun deyil, bizdə qəbul olunmayıb ki, yoldaş Stalin təbrik teleqramı göndərsin. O, əlavə etdi ki, oktyabrın 28-də müstəqillik günü münasibəti ilə Kamal paşanı təbrik etdikdə, Stalinin şəxsi salamlarını da ona çatdırıb. Kamal paşa qeyd etdi ki, o, Sovet İttifaqı ilə dostluğa böyük əhəmiyyət verir və nə qədər ki, o, yaşayır, bu dostluq mövcud olacaqdır, lakin o, dostluğa yalnız bərabər hüquqluların dostluğu kimi riayət edə bilər. Atatürk hesab edirdi ki, Stalin ona təbrik teleqramı göndərməli idi, vasitəçi yolu ilə danışıqlar işə yalnız ziyan gətirir. Karaxan ona cavab verdi ki, müəyyən mənada bu fikir doğrudur. Onun özü Xarici işlər naziri Rüştü Arasla söhbət edən zaman bəzən bir-birini başa düşmür, Aras Litvinovla söhbətləşəndə bundan daha az bir-birlərini anlayırlar. O, əmindir ki, əgər Kamal paşa şəxsən yoldaş Stalinlə görüşsə, onlar bir neçə dəqiqənin içində istisnasız olaraq bütün məsələlərdə razılığa gələ bilərlər. Sonra söhbət zamanı Kamal paşa ilə Stalinin görüşünün təşkil edilməsi barədə fikir mübadiləsi edildi və bu görüşün vacibliyi göstərildi. Atatürk söhbət zamanı yenidən bildirdi ki, o, yalnız bərabər hüquqlu münasibətlərin tərəfdarıdır, ayrı formada qarşılıqlı əlaqələrə razı deyildir. "'Mən bilirəm, Sizin çox güclü, mexanikləşdirilmiş ordunuz var, lakin mən ondan qorxmuram, o, dünyada heç kimdən qorxmuram, o cümlədən sizdən də. Mənim arxamda 18 milyonluq xalq dayanır, yetərlidir ki, mən əmr edim, mən hara aparsam, onlar mənim arxamca gələcəkdir. Mən istəsəm münasibətlərə böyük ziyan vura bilərəm, mən bunu əlbəttə ki, heç vaxt etmərəm, ona görə ki, mənim sözüm də dostluğum kimi müqəddəs və sarsılmazdır" (33). A.Rozenqoltsun məlumatına İ.Stalinin yuxarıda qeyd edilən ironik dərkənarı heç şübhəsiz ki, məlumatda qaldırılan məsələlərlə bağlı idi. 1937-ci ilin əvvəllərindən SSRİ-də genişlənən qırmızı terrorun əsas ittihamlarından biri kimi pantürkizm çox keçmədi ki, Sovet ideoloji
27
sistemində siyasi müstəviyə çıxarıldı. 1937-ci ilin fevral ayının sonlarında işə başlayan ÜİK(b)P MK-nın məşhur fevral-mart plenumunda artıq Türkiyənin ünvanına açıq ittihamlar səslənməyə başladı. Fevral ayının 28-də plenumda çıxış edən Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi M.C.Bağırov Sovetlər Birliyinin türk xalqları yaşayan bölgələrində pantürkizmin güclənməsindən "narahatlığını" bildirirdi. O, deyirdi: "Burjua millətçi ünsürlərin əksinqilabi təbliğatında belə bir müddəa qırmızı xətlə keçir ki, SSRİ-də yaşayan Şərq, türk-tatar xalqları Türkiyədən nümunə götürüb onun səviyyəsinə qalxmalıdırlar. Kamalçı Türkiyə yeganə müstəqil, azad türk dövləti olduğundan SSRİ-dən ayrılmaq və Türkiyənin rəhbərliyi ilə qüdrətli türk-tatar dövləti yaratmaq lazımdır". M.C.Bağırov əlavə edirdi ki, əslində pantürkist və pankamalist əhvali-ruhiyyənin yaradılması ilə bağlı bütün işlər SSRİ əleyhinə müharibəyə hazırlaşmaq vəzifəsinə tabe edilib. Belə bir əhvali-ruhiyyənin M.C.Bağırov türk emissarları vasitəsi ilə Azərbaycanda, Krımda, Tatarıstanda, Özbəkistanda, Dağıstanda və Türkmənistanda yaradılmasına cəhd göstərildiyini bildirirdi (34). Heç şübhəsiz ki, Sovet rəhbərliyinin, ilk növbədə İ.Stalinin razılığı olmadan M.C.Bağırov uzun müddət SSRİ-nin dostu kimi tanınan Türkiyə haqqında belə bir ittihamı yüksək partiya toplantısında müzakirəyə çıxara bilməzdi. Əslində, Atatürklə sovet səfiri arasında olan söhbətin təhlili göstərir ki, Atatürkün narahatlığı 30-cu illərin ortalarında Avropada vəziyyətin gərginləşməsi ilə bağlı idi. Türkiyənin SSRİ ilə pakt bağlamaqdan yayınması dəyişən Avropada və eləcə də dünyada daha çox balanslaşdırılmış siyasət yeritməyin zəruriliyindən irəli gəlirdi. 1937-ci ilin aprel ayının 25-də Ankaradakı sovet səfiri Karaxan Xarici İşlər Komissarlığına Türkiyənin Baş naziri İ.İnönü ilə söhbəti barədə göndərdiyi məlumatda Türkiyənin narahatçılığını belə izah edirdi: "Əvvəllər türklər bizim müttəfiqimiz olmaq istəyirdilər və buna nail oldular, indi onlar bundan qorxurlar, bizim iştirakçı ola biləcəyimiz hər hansı müharibəyə avtomatik olaraq cəlb olunmağı arzulamırlar" (35). 1937-ci ilin əvvəilərində baş nazir İsmət paşa Sovet səfiri ilə söhbətində açıq şəkildə bildirmişdi ki, Fransa və Almaniya arasında müharibə olacağı təqdirdə Türkiyə neytral qalacaqdır, lakin Almaniya ilə SSRİ arasında müharibə başlanarsa, Türkiyə köhnə və dəyişməz dostluğa sadiq qalacaqdır (36). Yəni bu o demək idi ki, Almaniya təcavüzünə məruz qalacağı təqdirdə Sovetlər Birliyi Türkiyə tərəfindən müdafiə olunacaqdır. 1936-cı ildə Atatürkün Böyük Millət Məclisinin açılışındakı çıxışında, 1937-ci ilin iyununda Baş nazir İ.İnönünün Məclisdəki bəyanatında Sovet İttifaqı ilə dostluğa və əməkdaşlığa böyük önəm verilirdi. İ.İnönü deyirdi: "Son zamanlar Sovetlərlə aramızda bilavasitə soyuqluq olduğunu düşünənlər və fərz edənlər üçün bu qədər açıq bir surətdə söyləməm
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|