Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
500
nümayiş etdirir. V.Molotov ümidvar olduğunu bildirdi ki, F.Xozar və Türkiyə hökuməti bəyanatı düzgün dəyərləndirəcəkdir (103). Qeyd etmək lazımdır ki, 1953-cü ilin may ayının 30-da Sovetlər rəsmi qaydada Türkiyəyə qarşı ərazi tələblərindən imtina etdiyi zaman bu məsələ artıq öz əhəmiyyətini itirmiş, bu tələblərin elan olunduğu 1945-ci illə müqayisədə beynəlxalq vəziyyət xeyli dəyişmiş, Türkiyə ABŞ-ın və Qərbin müttəfiqinə çevrilmiş, artıq NATO-nun üzvü olmuşdu. Beləliklə, İ.Stalinin səhv və təkəbbürlü siyasəti Türkiyəni soyuq müharibənin ilk sınaq meydanına çevirsə də, Türkiyə bu sınaqdan tamamilə yeni keyfiyyətdə - istər ölkənin siyasi maraqlarını, təhlükəsizliyini, istərsə də türk xalqının ləyaqətini, hər hansı xarici təhlükə qarşısında birləşmək əzmini tam mənası ilə nümayış etdirən, ən mürəkkəb və ciddi şəraitdə yalnız dövlət maraqlarını üstün tutaraq doğru və müstəqil siyasət yürütməyə qadir olan bir ölkə kimi çıxdı.
501
Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra açıqlanan arxiv sənədləri soyuq müharibə tarixinin bir sıra qaranlıq sahələrini dəqiqləşdirməyə imkan verdi. Yeni dövriyyəyə gətirilən sənəd və materialların araşdırılması göstərdi ki, Sovetlərin Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları və Boğazlara birgə nəzarət tələbləri soyuq müharibənin ilk hadisələrindən sayıla bilər. Həmin vaxt "soyuq müharibə " ifadəsi hələ işlənmədiyindən "əsəb savaşı" anlayışı Türkiyə ilə bağlı diplomatik yazışmaların, hərbi, siyasi xarakterli məlumatların əsas mahiyyətini təşkil edirdi. İkinci Dünya müharibəsi başa çatan kimi Sovet lideri İ.Stalini SSRİ-nin məhz İran və Türkiyə ilə sərhədləri təmin etmirdi. Müharibədəki qələbə eyforiyasının təsiri altında bu ölkələrlə sərhədləri xəritə üzərində dəyişdirən Sovet rəhbərləri real həyatda buna nail ola bilmədilər. Aparılan araşdırmalar göstərdi ki, soyuq müharibənin Türkiyə epizodu Stalin intriqalarının, Kremlin siyasi istəklərində həddini aşaraq öz imkanlarını son dərəcə yüksək qiymətləndirməsinin, Türkiyənin dövlətçilik potensialını isə layiqincə dəyərləndirməməsinin bilavasitə nəticəsi idi. Lakin Sovetlərin haqsız tələbləri, hərbi və siyasi hədələri Türkiyədə gözlənilən nəticəni vermədi. Türk xalqı, türk dövləti, Türkiyənin çeşidli siyasi partiyaları soyuq müharibənin bu ilk sınağından uğurla çıxdılar. Şərqi Avropa və Balkanlarda Sovet təzyiqləri həmin ölkələrin daxilində siyasi parçalanmaları gücləndirdisə, Türkiyədə isə bunun əksinə olaraq SSRİ-nin tələbləri siyasi mühiti bütövləşdirdi. Bu ilk növbəti türk millətinin, türk dövlətinin və onun başında duran siyasətçilərin böyük tarixi nailiyyəti idi. Türkiyənin bu tarixi nailiyyətinin bünövrəsi İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində və müharibə dövründə yeridilən düzgün siyasətlə qoyulmuşdu. Bir çox ölkələrdən fərqli olaraq Ankara həmin dövrdə dünyanın aparıcı dövlətləri ilə münasibətlərinin mərkəzinə məhz Türkiyənin təhlükəsizliyi məsələsini qoymuşdu. Bu bir tərəfdən İngiltərə və Fransa ilə ittifaq müqaviləsinin imzalanmasında, digər tərəfdən Sovetlərlə ittifaq yaratmaq arzusunda, üçüncü tərəfdən isə Almaniya ilə bitərəflik haqqında sazişdə öz əksini tapmışdı. Türkiyə dövlət xadimləri coğrafi baxımdan hərbi əməliyyatların əhatəsində olan ölkəni müharibə alovundan qoruya bildilər. ABŞ və İngiltərə hakim dairələrinin fikrinin əksinə olaraq, Ankara siyasətçiləri İkinci Dünya müharibəsinin gedişində Sovet qoşunlarını öz ərazisinə buraxmamaqla Türkiyənin müharibədən sonrakı taleyini həll etdilər. Tarixi təcrübə təsdiq etdi ki, Şərqi Avropa və Balkanlarda Sovet dominantlığı bilavasitə xilaskar kimi həmin ölkələrə daxil olan Qızıl Ordunun az sonra işğalçı orduya çevrilməsi ilə bağlı idi.
502
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Sovet İttifaqında Türkiyəyə qarşı genişlənən təbliğat kampaniyasında onun Almaniya ilə əməkdaşlığına aid çoxlu ittihamlar irəli sürülsə də, yeni açıqlanan arxiv sənədləri Türkiyənin böyük müharibədə yerini müəyyənləşdirməyə əsas verir. Müharibənin gedişində müttəfiq dövlətlərin rəhbər dairələri dəfələrlə etiraf etmişdilər ki, Türkiyənin bitərəfliyi müttəfiqlərin xeyrinədir. Belə etiraflar SSRİ Xarici İşlər Nazirliyinin Türkiyə hökumətinə təqdim etdiyi notada da öz əksini tapmışdı. Lakin müharibənin sonrakı mərhələsində Sovet qoşunlarının qələbəsindən və hərbi əməliyyatlar meydanında müttəfiqlər təşəbbüsü ələ aldıqdan sonra Türkiyəni müharibəyə cəlb etmək adı altında ona qarşı təzyiqlər gücləndirilmiş, Sovet-Türk münasibətlərində süni gərginlik yaradılmışdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəllər müxtəlif danışıqların mövzusu olan Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları, Boğazlarda hərbi baza əldə etmək niyyətləri və Türkiyənin ərazisinin bir hissəsi olan Bosfor və Dardanellə birgə nəzarət ideyası məhz 1944-cü ildən etibarən Sovetlərin strateji planlarına daxil edilmişdi. SSRİ-nin güclü dövlət kimi formalaşdığı 1945-1953-cü illərdə Türkiyə Baltik dənizindən Qara dənizə qədər olan sərhədlərdə Sovetlərin təsir dairəsinə düşməyən yeganə ölkə oldu. Lakin bu Ankaraya elə də asan başa gəlmədi. Türkiyə demək olar ki, Sovet İttifaqının müharibədəki qələbəsinin eyforik siyasət dalğasına düşən ilk ölkələrdən biri idi. 1945-ci ilin iyun ayında Molotov-Sarper danışıqlarında Türkiyənin Qars, Ərdahan, Artvin vilayətlərinə və Boğazlara qarşı irəli sürülən Sovet tələbləri 1953-cü ilin may ayına qədər qüvvədə qaldı və bu müddət ərzində ölkə soyuq müharibənin bütün ağırlığını öz çiyinlərində daşıdı. Uzun müddət Sovet təhlükəsi altında yaşayan Türkiyə əsəb savaşında dirəniş göstərmək üçün böyük bir ordunu daim silah altında saxlamağa məcbur oldu ki, bu da ölkənin iqtisadiyyatını zəiflətmək, bütövlükdə Türkiyəni diz çökdürmək üçün həyata keçirilən siyasətin tərkib hissəsi idi. Türkiyəyə qarşı planlaşdırılan Sovet siyasətində Cənubi Qafqaz respublikalarından Ermənistan və Gürcüstan fəal rol oynadılar. Moskvanın diktəsi ilə Cənubi Qafqazda başlanmış millətçilik dalğası bəzi məqamlarda güclü görünən Stalin intriqalarının ən zəif həlqələri idi. Sovet Ermənistanı və Gürcüstanından Türkiyəyə qarşı SSRİ-nin tələblərində bir alət kimi istifadə olunması beynəlxalq aləmdə müsbət rəy doğurmadı. Xaricdə yaşayan ermənilərin Ermənistan SSR-ə repatriasiyasının arxasında dayanan məqsədlər dünyaya bəlli oldu. Türkiyəyə qarşı ərazi tələblərini əsaslandırmaq üçün erməni kartının Stalinin əlində bir oyun olduğunu dünya tez başa düşdü və bu siyasi avantüra baş tutmadı. 1946-1949-cu illərin "böyük repatriasiya" proqramının iştirakçısı olan ermənilərin taleyində də bu siyasət dərin izlər qoydu. Yeni açıqlanan arxiv sənədlərində yüzlərlə repatriantın Sovet sərhədlərini pozaraq Türkiyəyə
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|