Din
ş ünaslıq
95
Oьuz igidlяrinin чяtin vяziyyяtlяrdя uca mяqama sыьыnmalarы onlarыn
nя dяrяcяdя mюhkяm dini яqidяyя malik olmalarы ilя izah olunur. Qurani-
Kяrimdя Allah шяni-uca iman gяtirяnlяrя: «Siz mяnя dua edin, mяn dя
dualarыnыzы qяbul edim» deyяrяk nыcat yolunu gюstяrir. Peyьяmbяr (я) da
hяmin ayяnin iшыьыnda «Qaranlыqlar (чяtinliklяr) sizя цz verяn zaman Allaha
vя onun kitabыna sыьыnыn» deyя buyurmuшdur.
«Baybюrяnin oьlu Bamsы Beyrяk» boyunda Dяdя Qorqud onu
юldцrmяk istяyяn Dяli Qacardan qurtarmaq цчцn Tanrыya sыьыnыb ismi-яzяm
oxuyur, dцшmяnя: «Vursan, яlin qurusun» deyя qarьыш edir.
Иsmi- яzяm Allahыn mцqяddяs adlarыna iшarяdir. Qurani-Kяrimin яl-
Bяqяrя surяsinin 255, 256. 257-ci ayяlяri «Ayяt яl-kцrsц» adlanыr. Шяrяf vя
fяzilяt cяhяtindяn bюyцk цstцnlцklяrя malik olan bu ayяlяrdя шяни уъа
Allahın 12 яn gюzяl adы vяsf olunur.
Dяdя Qorqudun oxuduьu vя nicat tapdыьы ismi-яzяmin mяhz «Ayяt яl-
kцrsц» olduьu шцбщя доьурмur. Belя ki,
İmam Mяhяmmяd Baqir (я)-dan
nяql olunan bir hяdisdя buyrulur: «Hяr kim Ayяt яl-kцrsцnц bir dяfя oxusa,
Allah-taala onun min dцnya vя min dя axirяt чяtinliyini aradan qaldыrar...»
Bяzi elmi яdяbiyyatlarda mяnbяlяrя istinadяn VЫЫ-ЫX яsrlяrdя
Azяrbaycan яrazilяrindя Иslam dininin lяng yayыlmasы, йерли гябилялярин fikri
yeni dini lazыmыnca mяnimsяmяdiklяri ilя izah olunur. Lakin «Kitabi-Dяdя
Qorqud» dastanыndakы faktlar - qяhrяmanlarыn mюhkяm, hяrtяrяfli dini
inanc vя яqidяlяri, mцsяlmanчыlыьa rяьbяtlяri, dinя sяdaqяtlяri, чяtin sыnaq
qarшыsыnda mюhkяm iman nцmayiш etdirmяlяri, yalnыz uca Tanrы sevgisinя
bel baьlamalarы, tяmiz niyyяtli яmяl sahiblяri kimi юzlяrini tяsdiq vя tяqdim
etmяlяri, Vяtяni, ailяni imandan bilib sevmяlяri, adы gюzяl Mяhяmmяd Mus-
tafanыn цzц suyuna salavat чevirmяlяri, ismяt вя hяyanы Fatыmяdяn,
mяrdliyi, kiшiliyi вя sяbri mяrdlяr шahi Яli vя oьullarыndan юyrяnmяlяri, oьuz
elinin dцшmяnlяrinя qarшы barышmazlыqlarы, mяrhяmяtlяri, sяxavяtlяri,
шцcaяtlяri ilя ad qazanmalarы vя s. keyfiyyяtlяr yuxarыda qeyd edir
əm fikrin
яksinя - dastan qяhrяmanlarыnыn hяmin dюvrdя
İslama яhяmiyyяtli
dяrяcяdя yiyяlяndiklяrindяn, sabit яqidя sahibi olduqlarыndan xяbяr verir.
Digяr tяrяfdяn, «Kitab»да, YаSin, яn-Nяbя kimi Quran surяlяrinin
tяrifi, ismi-яzяm - «Ayяt яl-kцrsц»yя iшarя, ilkin yaradыlышыn sudan tюrяmяsi,
Əhli-beytin tяrifi (aшaьыda bu mяsяlя haqqыnda danышыlacaqdыr) vя s. kimi
elmi, dini vя fяlsяfi mяsяlяlяr vardыr ki, tarix, fяlsяfя, elm mцtяxяssislяri vя
tяfsir alimlяri tяrяfindяn bu gцn dя юyrяnilmяkdяdir.
Mцasir dюvr Иslam mяdяniyyяtinin dяyяrlяr sistemini tяшkil edяn bяzi
problemlяr, mяsяlяn, qadыna mцnasibяt, insan-tяbiяt, insan-cяmiyyяt,
ekologiya, estetik ideal, яхлаги-mяnяvi дяйярlяr vя s. mяsяlяlяrin dastan
96 Щикмят
poetikasыnda юzцnя yer almasы olduqca maraqlыdыr vя VЫЫ-ЫX яsrlяrdя yaшa-
yan insanlarыn dini вя мяняви эюрцшлярини tam xarakterizя edir.
«Dirsя xan oьlu Buьac xan boyu»nu чыxmaq шяrtilя qalan bцtцn
boylarda adы gюzяl Mяhяmmяd Mustafa (s) xatыrlanыr, цzц suyuna salavat
чevrilяrяk yad edilir. Oьuz qяhrяmanlarыnыn vaxtaшыrы olaraq Mяhяmmяd
peyьяmbяri vя onun яhli beytini yad edib salam gюndяrmяlяrinin hikmяti
nяdядir?
Bildiyimiz kimi, salavat Иslam dinindя Allah tяrяfindяn яn tez qяbul
edilяn duadыr. «Hяqiqяtяn Allah vя mяlяklяri peyьяmbяrя salavat gюndя-
rirlяr (xeyir-dua verirlяr). Ey iman gяtirяnlяr! Siz dя ona salavat gюndяrib
layiqincя salamlayыn! (Allahummя salli яla Mуhяmmяdin vя ali
Mуhяmmяd; яssяlяmu aleykя яyyuhяnnяbi vя rяhmяtullahi vя bяrяkatuhu -
deyin!)». (яl-Яhzab surяsi, ayя 56)
Quranыn яmr vя tюvsiyяlяri «Dяdя Qorqud» qяhrяmanlarы цчцn
qanundur. Onlar яqiдя saflыьы, яhdя sяdaqяt nцmayiш etdirяrяk qяlяbяdяn -
qяlяbяyя gedirlяr. Dastanda Allah, peyьяmbяr vя Яhli-beyt Qurani-Шяrifdя
olduьu kimi, onlara mяxsus ali sifяtlяrlя tяriflяnir.
Quranыn «Tяthir» ayяsinя gюrя (Яhzab surяsi, ayя 33), peyьяmbяr (я)-
ыn Яhli - beyti pak vя toxunulmazdыr: «Evlяrыnizdя qяrar tutun. Иlkin
cahiliyyяt dюvrцndяki kimi aчыq-saчыq olmayыn. Namaz qыlыn, zяkat verin,
Allaha vя onun rяsuluna itaяt edin. Siz ey ev яhli! Allah sizdяn чirkinliyi yox
etmяk vя sizi pak etmяk istяyir». «Mяvяddяt» ayяsi dя (Шura surяsi, ayя 23)
peyьяmbяr (я)-ыn шяrяfli soyu -
Əhli-beyt haqqыndadыr: «... Ya peyьяmbяr(я),
de ki, mяn sizdяn risalяtim mцqabilindя яhli-beytimя mяhяbbяtdяn baшqa
bir шey istяmirяm».
Tяfsir alimlяrindяn olan Cяrulla Zяmяxшяri, Gяnci Шafei vя baшqalarы
qeyd edirlяr ki, ayя nazil olan vaxt Peyьяmbяr (я)-dan яhli-beyt haqqыnda
soruшdular. Hяzrяt Peyьяmbяr (я) buyurdu: «Hяzrяt Яli (я), Fatimя vя
onlarыn iki юvladы mяnim
Əhli-beytimdir».
«Salur Qazanin evinin yaьmalanmasы» boyunda Qаzanin suya
mцraciяt едяряк onu:
«Hяsяn ilя Hцseynin hяsrяti su!
Baь ilя bostanin zinяti su!
Aiшя ilя Fatimяnin baxышы su! – »
дейя юymяsi, suyuн mцqяddяslяшdirmяsiня ишарядир. Иslami tяsяvvцrя gюrя,
bцtцn varlыqlarыn яsasыnы su tяшkil edir, daha doьrusu, canlы alяm sudan
yaradыlmышdыr: «Иnsanlarы sudan yaradan, onlarы яsl qohum vя sonradan
qohum edяn Odur. Rяbbin (hяr шeyя) qadirdir» (Fцrqan surяsi, 54-cц ayя).
Din
ş ünaslıq
97
Qazan xanыn «Su Tanrыnыn цzцnц gюrmцшdцr», «Mяn bu su ilя
soraqlaшыm demяsi dя xilqяtin sudan yaradыlmasыna olan inancla baьlыdыr.
Tяbiяtшцnaslыьa gюrя, canlы orqanizmlяrin 50-90 faizi sudur. Heyvan
hцceyrяsinin sitoplazmasы 80 faiz sudan ibarяtdir.
«Aiшя ilя Fatimяnin baxышы su!» dedikdя isя hяya, ismяt, вяфa, sяdaqяt,
abыr kimi zяrif яxlaqi keyfiyyяtlяr nяzяrdя tutulur. Abыr farsca «ab» vя «ru»
kяlmяlяrindяn ibarяt olub «цzцn suyu» - hяya, yaxud «baxышыn suyu» - ismяt,
namus kыmi mяnalandыrыlыr, Азярбайъан дилиндя дя «цзцн суйу» абыр
демякдир.
Qazanыn «Qurd цzц uьurludur, qurdla bir soraqlaшыm» demяsi, qara
kюpяklя soraqlaшmasы, oьlu Uruzun aьacla danышыb onu «Mяkkя ilя
Mяdinяnin qapыsы», «Mуseyi-Kяlimin яsasы», «Яli (я)-in Duldulunun yяhяri,
qыlыncыnыn dяstяsi», «Иmam Hяsяn vя imam Hцseynin beшiyi» adlandыrmasы
vя onlara and iчmяsi, cansыz vя canlы tяbiяti mцqяddяslяшdirmяkl
ə baьlы
мифоложи баьышдан иряли эялир vя buнлар «Dяdя Qorqud»a юz tяsirini
gюstяrmiшdir.
Qurani-Kяrimin яt-Tin surяsindя deyilir:
1. «And olsun яncirя vя zeytuna!»
2. «And olsun Tur daьыna!»
3. «And olsun bu tяhlцkяsiz, qorxusuz - xяtяrsiz шяhяrя (Mяkkяyя) ki,
4. Biz insanы яn gюzяl biчimdя yaratdыq!
Иnsan naminя meyvяlяrя, daьlara, шяhяrlяrя and iчilir!
Surяdя dюrd mцhцm vя чox mяnalы andla qarшыlaшыrыq. Bunlar
яhяmiyyяtli mяsяlяlяrdir vя юz nюvbяsindя insanыn nыcat tapmasыna, qalib
gяlmяsinя xidmяt edir. «Dяdя Qorqud» qяhrяmanlarы da чятин щалда niyyяt
edir, and ичиr, цmidlяrini Allahdan цzmцr vя qalib gяlirlяr.
Oxшar mяzmunlu andlar Qurani-Kяrimdя kifayяt qяdяrdir. Bu da юz
nюvbяsindя шifahi xalq яdяbiyyatы nцmunяlяrinя tяsir etmiш, eyni zamanda
«Dяdя Qorqud»dan da yan keчmяmiшdir.
«Kitab»da din dцшmяnlяrinя – «qara» donlu kafirlяrя qarшы mцbarizя,
yurd sevgisi dini dцшцncя ilя даща бцтювляшир.
Mцqяddяs kitabыmыz «Ey mюminlяr! Sizinlя vuruшanlarla siz dя Allah
yolunda vuruшun» (яl-Bяqяrя, 190), «Allah yolunda vuruшun vя bilin ki,
Allah eшidяn vя gюrяndir» (яl-Bяqяrя, 244), «Onlarla «lя ilяhя illяllah»
deyяnя qяdяr vuruшun!» gюstяriшini verir.
Allah Elчisi ися «Vяtяni sevmяk imandandыr» - deyя buyurur.
«Dяdя Qorqud» qяhrяmanlarы юz dinlяrindя sadiq, шцurlu
mцbarizяlяrindя шяhid vя fяdaidirlяr. Qalin Oьuz igidlяri dцшmяnlя dюyцшя
girmяzdяn qabaq arы suda yuyunurlar, aь alыnlarыnы yerя qoyub iki rцkяt
Dostları ilə paylaş: |