Microsoft Word Hikmet 15. doc
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
Din şünaslıq 89 yiyяlяnmяsinin иътимаи, tarixi mяnzяrяsi artыq gюz qabaьыndadыr. Digяr tяrяfdяn, İslamaqяdяrki dюvrdя oьuzlar tяk Allaha - Gюy Tanrыya tapыnыrdыlar. Bu kimi amillяr, шцbhяsiz ki, onlarыn Иslam dininя asanlыqla yiyяlяnmяlяrinя tяsir gюstяrmяyя bilmяzdi. Совет дюврцнцн тяблиьатынын яксиня олараг, Азярбайъан халгы İсламы гылынъ зоруна дейил, юз мяняви дцнйасына уйьун биляряк гябул етмишдир. Tarixi tяяssцbkeшlik, Иslam dininя hюrmяt vя sяdaqяt bu gцn dя davam etmяkdяdir. Иslamыn dяyяrlяr sistemi - tarixi, fяlsяfi, elmi dцnyagюrцшц vя яxlaq prinsiplяri zamanыmыzda da milli vя bяшяri kontekstdя юyrяnilir vя tяbliь edilir. «Kitabi-Dяdя Qorqud» дастаны dini dцnyagюrцшцnцn formalaшыb mяdяniyyяtimizin чox юnяmli dяyяrlяrinя чevrilib pцxtяlяшmяsindя Иslam dininin vя mцsяlman mяdяniyyяtinin tяsiriни якс етдирян faktларла зянэиндир. VЫЫ-XЫЫ яsrlяr Azяrbaycan шifahi vя yazыlы яdяbiyyatыnda dini mюvzularыn hakim mюvqe tutмасы тябии щалдыр. Bu nюqteyi-nяzяrdяn «Dяdя Qorqud» абидяси дя Иslam dяyяrlяrinin яhatя dairяsindя olmuш, ondan yetяrincя qыdalanmышdыr. «Kitab»ыn mцqяddimя hissяsi Иslamla baьlыlыьыn ilk aшkar tяza- hцrlяrindяndir вя буну беля rяvayяt edir: «Rяsul Яleyhцssяlamыn (Mя- hяmmяd peyьяmbяr) zamanыna yaxыn Bayat boyunda Qorqud ata deyilяn bir kiшi vardы. O kiшi oьuzlarыn kamil bilыcisi idi; nя deyirdisя olurdu. Gяlяcяkdяn qяribя xяbяrlяr sюylяyirdi. Allah onun kюnlцnя ilham verirdi». Qeyd olunan parчalarda Qorqud atanыn peyьяmbяr (Mяhяmmяd (s)) zamanыnda yaшadыьы vurьulanыr vя o, haqq aшыьы (ozan), sinяdяftяr шair adlandыrыlыr. Dяdя Qorqud mцшrik шair deyildi, mюmin шair idi. O sяbяbdяn dя «Allah onun kюnlцnя ilham verirdi». Oьuz qяbilяlяrinin onun nяsihяtlяrinя, qeybdяn verdiyi xяbяrlяrя bюyцk ehtiyacы var idi. Dяdя Qorqud Quranы, Иslam peyьяmbяrinin sцnnяsini vя яhli-beyt imamlarыnыn irsini dяrindяn mяnimsяmiшdi. Bilыyinin, dцnyagюrцшцnцn яhatя dairяsi qeyd olunan sahяlяrdяn mяhrum olan bir шяxsin «gяlяcяkdяn qяribя xяbяrlяr sюylяmяsi» qeyri-mцmkцn idi. Tяsadцfц deyildir ki, bяzi tяdqiqatчыlar Dяdя Qorqudu Rяsulullahыn mцasiri, bюyцk din alimi, шeyx adlandыrыrlar. «Qorqud ata dedi: «Axыrda xanlыq geriyя - Qayыya (Oьuz tayfalarыndan birinin adыdыr) dюnяr, heч kim яllяrindяn almaz…» Qorqud atanыn bu dediyi Osman nяslidir». Maraqlыdыr, gюrяsяn «Kitab» hansы Osman nяslini nяzяrdя tutur? Dяdя Qorqud kimя istinadяn bu fikri irяli sцrцr? Ещтимала эюря, Osman nяsli дедикдя tцrklяr нязярдя тутулур. «Oьuznamяlяr»dя dя olduьu kimi, haqqыnda sюz aчыlan toplum 24 90 Щикмят tцrk tayfalarыndan ibarяtdir. Fikrimiz bir az da aydыn olsun deyя, peyьяmbяr яleyhцssяlamыn hяdislяrinя nяzяr salaq. Mahmud Qaшьari «Divani lцьяti-t-tцrk» яsяrindя Иslam peyьяmbяrinin: «Qiyamяt qopacaq vя ortaya Oьuz tцrklяri чыxacaq. Tцrk dilini юyrяnin, чцnki onlarыn hakimiyyяti uzun sцrяcяk», «…Bir millяtя hцsnц rяьbяtim varsa, o da tцrklяrdir…» hяdislяrini qeyd etmяklя Hяzrяt Mяhяmmяdin Oьuz tцrklяrinя yцksяk etыmadыnы vя inamыnы юrnяk olsun deyя, bцtцn mцsяlman цmmяtinin nяzяrinя чatdыrыr. Peyьяmbяr яfяndimiz hяtta «onlara (tцrklяrя) «юz ordum» dedim» ifadяsini iшlяtmяklя, yaxud da: «Onlar (tцrklяr) sizя toxunmayыnca, siz onlara toxunmayыn. Mяnim цmmяtimin gяlяcяyi onlarыn яlindяdir» hяdыsini buyurmuш vя цmmяtin gяlяcяyini belя onlara hяvalя etmiшdir. Бу ися щямин гювмцн İслама баğълылыğыны эюстярир. Yuxarыda dedik ki, Dяdя Qorqud mюmindir, ozandыr, haqq aшыьыдыr. Mцqяddяs kяlam olan Qurani-Шяrifdя dя mюmin шairlяr tяqdir, mцшrik шairlяr isя tяnqid edilir, pislяnir. «Шairlяrя gяlincя, onlara yalnыz azьыnlar uyar! Mяgяr gюrmцrsяn ki, onlar hяr bir vadidя sяrkяrdan gяzib dolaшыrlar? (Hяr tяrяfя meyl edir, birini yalandan mяdh, digяrini isя яbяs yerя hяcv edirlяr!). Vя onlar etmяdiklяri шeylяri deyirlяr! (Onlarыn dediklяrinin яksяriyyяti yalandыr!) Ancaq iman gяtirib yaxшы iшlяr gюrяn, Allahы чox zikr edяn vя zцlmя uьradыqdan sonra intiqamыnы alanlardan (Onlarы hяcv edяn mцшrik, kafir шairlяrя юz mяnzumяlяri ilя qяlяbя чalan mюmin шairlяrdяn) baшqa!» (яш-Шuяra surяsi, 224, 225, 226, 227-ci ayяlяr). Dastandan gюrцndцyц kimi Qorqud ata Allahы чox zikr edir. Sanki onun qяlbi «Allahы zikr etmяklя aram tapыr». Allah, onun rяsulu, яhli-beyt vя яshabяlяr dastan boyu mяdh edilir. Mяsяlяnin maraqlы cяhяtlяrindяn biri ondadыr ki, dastan sюylяmя янянясinин paralellяrini biz яксяр щалда istяr Qurani-Kяrimdя, istяrsя dя peyьяmbяr (я) hяdislяrindя gюrя bilirik. «Kitab»ыn mцqяddimя hissяsindя Dяdя Qorqud deyir: «Allah-Allah demяyincя iшlяr dцzяlmяz». Гуран буйурур: «Bir iшi gюrmяzdяn яvvяl «Иnшallah» (яgяr Allah istяsя; Allah qoysa) edяcяyяm!» - de. (яl-Kяhf surяsi, ayя 24). Qadir Tanrы vermяyincя kiшi varlanmaz. «Allah istяmяsя, siz istяyя bilmяzsiniz!» (Dяhr, ayя 30). Яzяldяn yazыlmasa qul baшыna qяza gяlmяz. Яcяl vaxtы чatmayыnca kimsя юlmяz. «Allahыn izni olmayыnca heч kяsя юlцm yoxdur. O, (lюvhi-mяhfuzda) Din şünaslıq 91 vaxtы mцяyyяn edilmiш bir yazыdыr» (ali-Иmran, 145) Юlяn adam dirilmяz, чыxan can geri gяlmяz. «Mяhv etdiyimiz hяr hansы bir mяmlяkяt яhlinin (qiyamяt qopana qяdяr tюvbя etmяk цчцn bir dя dцnyaya, yaxud haqq dinя) qayыtmasы mцmkцn deyildir». (яl-Яnbiya, 95). Fяlsяfi mяzmunlu дейимлярдя дя Иslam dininin tяsir dairяsi aчыq-aшkar юzцnц gюstяrmяkdяdir. «Fitrяtяn olan vя fitri olan dяyiшilmяzdir» dini- fяlsяfi dцшцncяsi «Kitab»da юz izlяrini aчыг-aydыn saxlamaqdadыr. Allahыn qoyduьu яzяli qanunlar dяyiшilmяzdir, yazыya pozu yoxdur: Kцl tяpяcik olmaz (kцrяkяn oьul olmaz) ...Qaravaшa don geydirsяn dя, qadыn olmaz. Lopa-lopa qarlar yaьsa, yaza qalmaz. Cцl-чiчяkli gюycя чяmяn payыza qalmaz. Qurani-Kяrim bu fяlsяfяni klassik dildя, hяm dя чox yыьcam шяkildя tяqdim edir: «Allahыn яzяli hюkmцnц dяyiшdirmяk olmaz! (яl-Яhzab, 16). Яksliklяrin mцbarizяsi varlыьыn mahiyyяt tяzahцrц kimi ilahi qanunlar чяrчivяsindяdir. Bu нюв qanunlarы dяyiшdirmяk qeyri-mцmkцndцr. Mяrhяmяt, lяyaqяt, xeyirxahlыq, comяrdlik, sяxavяt, halallыq kimi xцsusiyyяtlяr шяrя qarшы mцbarizяdя qalib olmalыdыr. Oьuz qяhrяmanlarы bu kimi яzяli vя яbяdi mцbarizяnin can fяdailяridirlяr. Onlar sяdяqя verir, aclarы doyuzdurur, Dяdя Qorqudun mяslяhяti ilя dualar edir, mцшkцllяrini чюzцrlяr. Дастан Qurani-Kяrimin hikmяt dяryasыndan dяyяrincя faydalanmыш, Иslamыn яxlaq дяйярлярi vя davranыш qaydalarыnы яxz etmiшdir. Elin mцdrik aьsaqqalы Qorqud ata dastanыn mцqяddimяsindя poetik dillя uca Yaradanы mяdh edir, Quranы tяriflяyir. Aьыz aчыb tяriflяsяm, цstцmцzdя Tanrыya яhsяn! Yazыlыb-dцzцlцb gюydяn enяn Tanrы elmi Qurana яhsяn! Dastanda peyьяmbяr (я) vя онун Яhli-beyti yad edilir, Kяrbяla mцsibяti xatыrlanmaqla, Yezid lяnяtlяnir. Tanrы dostu, din baшчыsы Mяhяmmяdя яhsяn! Яlinin oьullarы, peyьяmbяrin nяvяlяri Kяrbяla чюlцndя Yяzid яlindя юldцrцlяn iki qardaшa - Hяsяnlя Hцseynя яhsяn! Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|