Microsoft Word içindekiler doc

Türk Diyalektlerinin Tasnifi ve “Halaç Dili Grubu” Meselesi 
213 
Türkçesinde de kuş kelimesi, serçe de dahil olmak üzere bu türe ait olan bütün hayvanların adını 
bildirmek için kullanılmaktadır. 
Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde kullanılmayan “eski Halaç dili” söz varlığını oluşturan 
kelimelerin sayısını artırmak mümkündür. Örneğin: éré “keçi”, kükaçik “güvercin”, sıbı “sabah”, éşik 
“kapı”, késik “kıyafet”, buz “soğuk”, éné “aşağı”, ilger “ileri”, hikmek “ekmek” vs. 
Elbette ki beş on kelimeyi temel alarak müstakil bir dil grubu oluşturmak mümkün değildir. 
Ayrıca bu kelimelerin diğer Türk diyalektlerinde kullanılmadığı da iddia edilemez. 
Bu kelimelerin büyük bir kısmı, eski ve çağdaş Türk dilinde (ve abidelerinde) ya olduğu gibi, ya 
da küçük fonetik değişikliklerle uğramış şekilleriyle kullanılmıştır. 
Örneğin, béré (véré “kurt”) kelimesini alalım. Bu kelime çağdaş  Kıpçak grubu dillerinde 
böré//böri//börü şeklinde kullanılmaktadır. 
Bu kelime, aynı zamanda, Kaşgarlı Mahmut’un “Divan”ında, Balasagunlu Yusuf’un “Kutadgu 
Bilig”inde ve diğer eserlerde de kullanılmıştır.
15
 
Éné “aşağı”, éşik “kapı”  ve  ilger “ileri” kelimelerini de bu ve diğer Türk diyalektlerinde 
görmek mümkündür. 
G. Doerfer Halaç arazisinde konuşulan dili, eski müstakil bir Türk dili olarak kabul ederken, daha 
çok bu “dilde” kendini gösteren özel fonetik hususiyetleri esas almıştır. Fakat Doerfer’in esas aldığı bu 
fonetik farklılıkların hepsi, Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde kolaylıkla görülebilir (bu 
özellikleri diğer Türk diyalektlerinde de görmek mümkündür). 
Doerfer, her şeyden evvel, kelime başında  h ünsüzünün varlığını esas alır. Örneğin:  huçak 
“ocak”, hénlih “enli”, hurak “orak”, hadak “ayak”, hot “od”, hay “ay”, hév “ev”, hüzüm “üzüm”, 
hagaç “ağaç” vs. 
Bilindiği gibi, zamanımıza kadar gelen en eski yazılı Türk abidelerinde h ünsüzü ile başlayan bir 
kelime görülmemiştir. Daha sonraları Türk dilinde kelime başında h ünsüzünün ortaya çıkması ise, Arap, 
Fars, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin etkisine yorulur. 
G. Doerfer ise h ünsüzünün hiçbir tesir ile ortaya çıkmadığını iddia eder ve artık Orhun Yenisey 
abidelerinin dilinde kaybolmuş olan h ünsüzü burada korunmuştur, der. 
Doerfer’in burada ileri sürdüğü iddiaların gerçek dil malzemeleri ile uyuşmaması bir yana, onun 
kendi fikirleri arasında bile zıtlık vardır. Müellif, Halaççayı Kaşgarlı Mahmut’un incelemeye çalıştığı 
Argucanın zamanımıza kadar gelen bir kolu olarak kabul eder.
16
  Eğer böyle ise, Kaşgarlı Mahmut’un 
Argucadaki  h ünsüzünü farketmemiş olmamasını ne ile izah etmek gerekir?! Doerfer, Argucadaki bu 
fonetik hususiyetin tarihi varlığını ve daha sonra kaybolup gitmesini neye dayanarak iddia ediyor?! 
Bizce kelime başında  h ünsüzünün varlığı, Halaççanın ya da başka bir dilin arkaik olduğunu 
göstermez. 
Azerbaycan Türkçesinde öz Türkçe kelimelerin başında  h ünsüzünün sıkça kullanıldığı 
görülebilir. Örneğin: hürmek, him, hörmek, haçan, hürkek, hay-huy, hönkürtü, hönkür-hönkür vs. 
                                                 
15
 Bkz. Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s.118. 
16
 Gerhard Doerfer, “Halaçça – Orta İranda Arkaik Bir Türk Dili”, Belleten Cilt CCCIV, Ankara 1970, s.52. 

---

Ferhat Zeynalov 
214 
Çağdaş Özbek Türkçesinde de bu özellik belirgin bir şekilde kendini gösterir. Örneğin:  Hül 
“nem”, hüllik “nemlik”, håy-håy “hay huy”, hårgin “yorgun”, hükiz “öküz”, hüngrä- “hönkür-”, hüplä- 
vs. 
Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde (ve diğer Türk diyalektlerinde de) kelime başında 
h ünsüzünün kullanılması oldukça yaygındır. Bu hiçbir şekilde Arap, Fars ve Moğol dillerinin etkisine 
bağlanamaz. 
Örneklere bakalım:  Hasand, hindi, helbet, hel-helbet, haftobuz, hele, héle
17
; haftamobil, hefték, 
hacar
18
; hasant//hasan, açar hindi, haraba, helbetde, heyle//hayle, hakuşga vs.
19
 
h ünsüzü, Azerbaycan Türkçesinin Zagatala-Gah şivesinde, “o” işaret zamirinde bile türetilir. 
Örneğin: Hona, honi, honda, hondan
20
. 
Çağdaş Türk edebi dillerinde h ünsüzü ile başlayan kelimelerin büyük bir kısmı  Arap  ve  Fars 
kökenlidir. Fakat bu dillerde Türkçe kökenli sözlerin başında da h ünsüzü görülür. 
Çağdaş Türkiye Türkçesinde x  ünsüzü olmadığından diğer Türk diyalektlerinde x ünsüzü ile 
verilen kelimeler, h ile gösterilir. Bu durum kendini Azerbaycan Türkçesinin Ordubad diyalektinin Hüs-
Hüs şivesinde de gösterir. 
Örneğin: Hurcun, hiyar, heste, helbir, hain, hezel, hala, hurşid vs. Çağdaş Gagauz Türkçesinde 
de kelime başında h sesinin türetildiği görülür. Örneğin: 
Hadét “adet”, hayğır “aygır”, hambar “anbar”, harap “Arap”, harmut “armut”, haşça “para”, 
haşkana “yemekhane”, héllézé “yelpaze” vs.
21
 
Çağdaş Türkmen Türkçesinde ise bunun tersini görürüz. Türkmen Türkçesinde h ünsüzü 
olmadığından, diğer Türk diyalektlerinde h ile olan kelimeler burada x ünsüzü ile gösterilir. Örneğin: 
Xekim, xuş, xuşsuz, xéréxét vs. 
Fakat Türkmen Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde h ünsüzü ile başlayan pek çok kelime vardır. 
Örn.: Hérinmék, höylé, hövünmék, hö:l (nem), höylé, hürmék, hövéz, hölüm, hömür
22
 vs. 
G. Doerfer, çağdaş Türk diyalektlerinde bugün kelime başında görülen h ünsüzünün Moğol devri 
ile ilgili olduğunu savunur. Fakat mukayeseler, müellifin kendinin verdiği örneklerin mukayesesi, bunun 
aksini ispat ediyor. Öyle ki Doerfer’in Moğol meşneli kabul ettiği sözlerin hiçbirisi Moğol dilinde h sesi 
taşımaz.  
Halaççayı en eski Türk dili olarak kabul ederken G. Doerfer, en çok kelime ortasında bazen d 
ünsüzünün korunduğu üzerinde durur. Hatta Doerfer, yalnızca bu özelliğin bile Halaç dili grubunu 
oluşturmak için yeterli olduğunu iddia eder. Örneğin: adak, gudrug. 
                                                 
17
 M. A. Şireliyev, Bakı Diyalekti, Bakı 1957, s. 22. 
18
 Azerbaycan Dilinin Muğan Grupu Şiveleri, Bakı 1955, s. 64. 
19
 Bkz. Nahçıvan MSSR-in Dialekt ve Şiveleri, Bakı 1962, s. 55. 
20
 Agm. 
21
 N. K. Dimitriyev, Vstavka i Vpadeniye Glasnıh i Soglasnıh v Tyurkskih Yazıkah,  İssledovaniya po Sravnitelnoy 
Grammatike Tyurskih Yazıkov, I, Moskova 1955, s. 286.  
22
 A. Annanurov, R. Berdiyev, N. Durdıyev, K. Şamırdov, Türkmen Dilinin Ersarı Dilalekti, Aşkabat 1972, s. 73. 

---