Microsoft Word içindekiler doc

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, 
  
Cilt: VII, Sayı 1, Sayfa: 207-217, İZMİR 2007. 
207 
 
TÜRK DİYALEKTLERİNİN TASNİFİ VE “HALAÇ DİLİ GRUBU” MESELESİ
*
 
Ferhat  ZEYNALOV 
Türk diyalektleri
**
 hakkındaki tasnif çalışmaları çok eskidir. Daha, Kaşgarlı Mahmut’un “Divanü 
Lügati’t Türk” adlı eserinde biz bu diyalektlerin sınıflandırılmasıyla karşılaşırız. Kaşgarlı Mahmut, Türk 
diyalektlerini öncelikle fonetik özelliklerine yani y-d-t-z farkına göre sınıflandırmıştır. Daha sonra da 
genetik esaslarına göre gruplandırarak, coğrafi açıdan meskun oldukları yerlere göre Türk diyalektlerini 
dörde ayırmıştır: 
1.
 
Peçenekler  
2.
 
Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başkırt, Basmil; Kay, Yabakı, Tatar ve Kırgızlar 
3.
 
Çiğil, Tohsı, Yağma, İgrak, Çaruk, Çumul, Uygur, Tangut ve Hıtaylar 
4.
 
Tavgaçlar. 
Bilindiği gibi Türk diyalektlerinin tasnifi hakkında daha sonraları da çok tartışılmış ve birtakım 
gruplar oluşturulmuştur. Son zamanlara kadar Türk diyalektlerinin tasnifi, yalnızca coğrafi unsurlara göre 
ve tasnif yapılan tarihteki Türk halklarının yerleşmeleri esas alınarak yapılmıştır. 
Daha 18. yüzyılın birinci yarısında Rusya’da Ural-Altay teorisinin esasını ortaya koyan Philipp 
Tabbert Strahlenberg, coğrafi unsurlara göre Volga boyunda ve Sibiryada yaşayan Türkleri Büyük 
Tataristan ve Küçük Tataristan Türkleri diye ikiye ayırmıştı. Strahlenberg, Tatar Dilleri olarak 
adlandırdığı Türk diyalektleri grubuna Çuvaş, Tatar, Başkırt, Yakut, Türkmen, Karakalpak, Baraba ve 
Kan dillerini dahil etmişti.
1
 
Türk diyalektlerini Tatar adı altında birleştiren diğer bir alim, Danimarkalı bilgin P. Pask’tır. 
Pask, Ural-Altay teorisini biraz daha “geliştirerek” bu gruba, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz, Fin-Ugor 
dillerinden başka Grönland, Kuzey Afrika, Asya, Avrupa ve Kafkas dillerini de dahil ederek, bunları İskit 
dilleri diye adlandırmıştı. 
M. Miller ise daha da “ileri” gitmiş, yukarıda adlarını zikrettiğimiz dillerden başka Ural-Altay 
dilleri grubuna Siyam, Tibet, Güney Hint ve Malay adalar grubu dillerini de dahil ederek, bunları Turan 
dilleri grubu olarak göstermiştir.
2
 
Türk diyalektlerinin Turan yer adları ile ilişkilendirilmesi günümüzde de rastlanan bir durumdur. 
A.S. Çikobava, bu dilleri “Altay veya Turan-Moğol dilleri” diye adlandırır.
3
 Aslında “Turan” sözü İran’a 
bağlı toponomik bir ad olup, Türk dilinin gelişim süreci ile hiçbir bağlılığı yoktur. Alman dilcisi W. 
Schott da 20. asrın sonunda yaptığı tasnifte coğrafi unsurları esas almış ve Türk diyalektlerini 21 gruba 
ayırmıştır: 
                                                 
*
 Bu yazı “Türk Dillerinin Tesnifi ve «Halaç Dili Grupu» Meselesi” başlığıyla, Dil ve Edebiyyat Yazık i Literatura (Bakı 1972, s. 
38-47) dergisinde yayımlanmıştır. 
**
 Yazarın “Türk dilleri” şeklinde kullandığı terim, “Türk diyalektleri” olarak aktarılmıştır.  
1
 Philipp von Strahlenberg, Das Nord und Thei von Europa und Asia, Stockholm 1730. 
2
 Bkz. Ahmer Caferoğlu, Türk Dili Tarihi I, İstanbul 1970, s. 13-14. 
3
 A. S. Çikobava, Vvedeniye v Yazıkoznaniye, Moskova 1952, s. 199. 

---

Ferhat Zeynalov 
208 
1.
 
Yakutlar 
2.
 
Çuvaşlar 
3.
 
Güney Sibirya Türkleri 
4.
 
Abakan Türkleri 
5.
 
Çulım Türkleri 
6.
 
Kuzey Altay Türkleri 
7.
 
Asıl Altay Türkleri 
8.
 
Moğolistan’ın Batısındaki Türkler 
9.
 
İrtiş ve Tobol Türkleri 
10.
 
Kara Kırgızlar 
11.
 
Kazak-Kırgızlar 
12.
 
Doğu Türkistan Türkleri 
13.
 
Batı Türkistan Türkleri 
14.
 
Volga Türkleri 
15.
 
Kuzey Kafkasya Türkler 
16.
 
Batı Türkleri 
17.
 
Kırım Türkleri 
18.
 
Litvanya Karaimleri 
19.
 
Gagauzlar 
20.
 
Balkan Türkleri 
21.
 
Suriye ve Irak Türkleri 
Tasniften de göründüğü gibi ağırlıklı olarak coğrafi özellikler esas alınmıştır. 
Rus dilcilerinin çoğu da ilk devirlerde, dilin gelişim süreci yerine coğrafi unsurları esas almış ve 
Türk diyalektlerini buna göre tasnif etmişlerdir (örn. İ.N. Berezin, N.İ.  İlminsky, N.A. Aristov, N.F. 
Katanov, F.J.Korş, W.W.Radloff vd). 
Bu bağlamda W.W. Radloff’un tasnifi farklı bir yer teşkil eder. Radloff, Türk diyalektlerini Doğu 
Grubu, Batı Grubu, Orta Asya Grubu ve Güney Grubu olarak dörde ayırır. 

---

Türk Diyalektlerinin Tasnifi ve “Halaç Dili Grubu” Meselesi 
209 
Buna benzer bir tasnifi biz Korş’ta da görürüz. Korş, Türk diyalektlerini Kuzey Grubu, Batı 
Grubu, Doğu Grubu ve Karışık Grup diye dörde ayırır.
4
 
Türk diyalektlerini coğrafi unsurları esas alarak bölme temayülleri, Sovyet dilcilerinde de 
görülür. Buna göre, V. A. Bogoroditski, Türk dilini yedi gruba ayırır: 
1.
 
Kuzeydoğu Grubu 
2.
 
Hakas Grubu 
3.
 
Altay Grubu 
4.
 
Batı Sibirya Grubu 
5.
 
Volga ve Ural Boyu Grubu 
6.
 
Orta Asya Dilleri Grubu 
7.
 
Güneybatı Grubu.
5
 
Türk diyalektlerini, fonetik-morfolojik özelliklere göre de sınıflandırma eğilimleri vardır. Bu 
bakımdan A. N. Samoyloviç’in tasnifi dikkat çekicidir. Uzun süre Samoyloviç’in tasnifi kabul görmüş ve 
pek çok tasnifin (ve de hariçte yapılan tasniflerin) esasını oluşturmuştur. A. N. Samoyloviç Türk 
diyalektlerini altı adet kelimeyi temel alarak altı gruba
6
 ayırmıştır (dokuz, ayak, o, dağ, sarı,  ve kalan 
sözlerinin fonetik ve morfolojik farklılıkları bu grupların oluşturulmasını sağlamıştır): 
1.
 
R grubu (Bulgar ve Çuvaş grubu) 
2.
 
D grubu (Uygur grubu) 
3.
 
Tav grubu (Kıpçak grubu) 
4.
 
Tağlık grubu (Çağatay grubu) 
5.
 
Tağlı grubu (Kıpçak Türkmen grubu) 
6.
 
Ol grubu (Türkmen grubu) 
Son zamanlarda Sovyet Türkologları Türk dilini, arkaik unsurları koruması ve yeni özellikleri 
ortaya çıkarması bakımından da tasnif etmişlerdir. Bu bağlamda, S.Y. Malov’un tasnifi çok ilginçtir. 
Malov, Türk dilini En Eski, Eski, Yeni ve En Yeni diye dört gruba ayırır. 
Rus ve Sovyet Türkologlarını esas alan diğer yabancı Türkologlar da bir dizi mevcut tasnifi 
sentezleme yolu ile tasnifler yapmışlardır (örn. H. Winklér, K.Foy, R. Rahmeti, L. Ligeti, M. Ryasyanin, 
G. Ramstédt vd). 
Yukarıda zikrettiğimiz tasniflerin çoğunda kendini gösteren eksiklik, Türk dilinin Türk 
halklarının gelişimi ile ilişki kurulmaksızın ve tarihi gelişim süreci izlemeksizin sınıflandırılmasından 
                                                 
4
 F. E. Korş, Klassifikatsiya Turetskih Plemen po Yazıkam, “Etnografiçeskoye Obozreniye”, Moskova 1910. 
5
 V. A. Bogoroditskiy, Vvdeniye v Tatarskoye Yazıkoznaniye v Svyazi s Drugimi Tyurkskimi Yazıkami, Moskova 1951. 
6
 A. N. Samoyloviç, Nekotorıye Dopolneniya k Klassifikatsii Turetskih Yazıkov, 1922. 

---