Microsoft Word içindekiler doc

Türk Diyalektlerinin Tasnifi ve “Halaç Dili Grubu” Meselesi 
215 
Bilindiği gibi Türk diyalektlerini tasnif eden araştırmacıların büyük bir kısmı fonetik özelliklere 
göre sınıflandırma yaparken çoğu zaman y-d-t-z farkını temel almıştır. 
Örneğin: Ayag-adak-atak-azak. 
Bu ayrımı, Kaşgarlı Mahmut’un “Divan”ında bile görürüz. Hatta çağdaş devirde en mükemmel 
tasnif olarak kabul edilen N. A. Baskakov’un sınıflandırmasında da bu özellikler esas kabul edilmiş; 
Oğuz, Kıpçak, Karluk, Bulgar ve Kırgız-Kıpçak grupları işte bu fonetik farklılık üzerine oluşturulmuştur. 
Azerbaycan Türkçesinin Halaç lehçesinin eski Türk dili grubu olarak gösterilmesinde, kelime 
ortasında d ünsüzünün muhafaza edilmesi temel alınamaz. Çünkü diğer çağdaş Türk diyalektlerinde, aynı 
zamanda Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde de, biz bu özelliği yani kelime ortasında eski d 
ünsüzünün korunduğunu görebiliriz. 
Türk dilinin Uygur-Tukyu alt grubunun çağdaş Tuva ve Karakaş diyalektlerinde, kelime 
ortasında d ünsüzü korunmuştur. Örneğin: 
adak, adırılmaz, édgü (iyi), kudruk vs. 
Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde de kelime ortasında  d ünsüzünün korunduğunu 
görmek mümkündür. Çocuğun ilk adımı anlamındaki  adax  sözüne Ağdam
23
, Daşkesen ve Füzuli 
bölgelerinde
24
 ve Azerbaycan Türkçesinin Batı grubu diyalekt ve şivelerinde (Borçalı bölgesi, Sabirkent) 
rastlamak mümkündür. Örneğin: 
-Ona arvatdar diyer: “Uşağ adağ ater”
25
 
-Nevem yavaş-yavaş adaxléy (Daşkesen) 
-Ora bax éy, Sadıx adaxlır (Füzuli)
26
 vs. 
Halaç lehçesinde kendini gösteren bir dizi fonetik özelliği daha anlatmak istiyoruz: 
1. Burada k ünsüzü korunmuş,  g ünsüzüne geçmemiştir. Bu fonetik özellik Azerbaycan 
Türkçesinin ve diğer Türk diyalektlerinin hepsinde kendini gösterir. 
Örneğin: Kelin, küni, köz, kün, kéçe vs. 
k ünsüzü Azerbaycan Türkçesinde ince k ve g ünsüzüne geçebilir. 
Örn.: Koku-goxu, koltuk-goltug, kol-gol, konşu-gonşu, korkak-gorxag, kuduz-guduz vs. 
2.  Kelime başındaki  t ünsüzü, Azerbaycan Türkçesinden farklı olarak d ünsüzüne geçmemiştir. 
Örn.: Til, tiş, töş, talag, tağ, tar, tiz, tovuşgan, temir vs. 
Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde (diğer Türk diyalektlerinde de) bu özellik kendini 
belirgin bir şekilde gösterir. Örneğin: 
                                                 
23
 Azerbaycan Dilinin Dialéktoloji Lügeti, Bakı 1964, s. 22. 
24
 Azerbaycan Dilinin Gerb Grupu Dialékt ve Şiveleri, I,c., Bakı 1967, s. 196. 
25
 Azerbaycan Dilinin Gerb Grupu Dialékt ve Şiveleri, s. 196. 
26
 R. Rustemov, Azerbaycan Dili Dialékt ve Şivelerinde Fé’l, Bakı 1965, s. 48. 

---

Ferhat Zeynalov 
216 
Tiş, tüşmek, tüşmen, tüték, ot (od), tükan, süt vs. (Bakı diyalekti)
27
;  tükan, tüş, tussah, tişi, 
tüşman, tiş, vs.
28
; tüfar/tuhar-tükan, tüşmex vs.
29
 
Kelime başında t ünsüzünün korunduğunu İbni Mühenna Lugatinde de görürüz. Örneğin: Tarak, 
tırmak, tonuz, tudak, ton, tiş, til, tilak
30
 vs. 
Kıpçak grubu dillerinde kelime başında t ünsüzünün kullanılması yaygın bir durumdur. Örneğin: 
Tis, tav, til, tas, tize, tüsü (Kazak); tiş, too, til, taş, tizé, tüşüv (Kırgız); téş, tav, tél, taş, téz (diz), töşü 
(Tatar) vs. 
Bu, Oğuz grubu dillerinde de görülür: Örneğin: Tiz, taş, taşımak, tat, tavşan (Türk) vs. 
3. Kelime ortasında ve sonunda eski g ünsüzü korunmuştur. Mesela: siçgan, tavuşgan, gazgan, 
gasga, gurrug (guru) vs. 
Çağdaş Türk diyalektlerinin bir çoğunda kelime ortasında ve sonunda eski g ünsüzü şimdi de 
korunmaktadır. Örneğin: 
Ong, tong, sung, ming, kéngaş, manglay, uning, şuning, işning, boğning vs. (Özbek). 
4. Kelime başındaki y ünsüzü korunmuştur. Örneğin: yil, yiplik, yiti, yirag vs. 
Kelime başında y ünsüzünün korunması da “Halaç dili grubu”nu oluşturmaya esas teşkil edemez. 
Çünkü Azerbaycan Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde kelime başında  y ünsüzüne sıkça rastlamak 
mümkündür. Örneğin: 
Yil, yilan, yıldız, yüzmek, yüzük, yüzengi, yüreh, yéniş, yéndirmek, yıldırım, yüz, yılxı, yuca, vs.
31
 
Aynı durumu, Türkmen Türkçesinin diyalekt ve şivelerinde de görmek mümkündür. Örn.: Yüz, 
yüp “ip”
32
, yiğdé “iğde”, yöt, yanı, yénçé vs. 
Çağdaş Türk edebi dillerinde de kelime başında y ünsüzünün kullanılması yaygın bir durumdur. 
Örneğin: 
Yit, yigrénmék, yiti, yırak, yırmak, yürek, yüzüm, yigit, yüz, yüzmek, yüzük, yıldız,  (Türkmen); 
yigirmä, yigit, yil, yillik (Özbek);  yil, yilan, yoz, yörek (Başkırt);  yılan, yıldız, yıl, yirmi, yıldırım, yillik 
(Türk) vs. 
Çağdaş Gagauz Türkçesinde ise y ünsüzünün kelime başında türemesi, artık bir sistem haline 
gelmiştir. Örneğin: 
Yékin, yékşék, yél, yérik, yéşék, yét, yév, yiç, yilik, yirin, yiz, yıbrık, yılaç, yöküz, yöl, yölç, yötür, 
yöpüş, yördék, yört, yürén (öğren), yınsan, yınan, yımza vs. 
Bilindiği gibi dilleri birbirinden ayıran asıl unsurlar dilin gramatik yapısında görülen 
farklılıklardır. Bu farklar, sınırlı da olsa akraba dillerin birbirinden ayrılmasında esas teşkil eder. 
                                                 
27
 M. A. Şireliyev, Bakı Dialékti, Bakı 1957, s. 28. 
28
 Azerbaycan Dilinin Muğan Grupu Şiveleri, Bakı 1955, s. 47. 
29
 Nahçıhan MSSR-in Dialékt ve Şiveleri, Bakı 1962, s. 46. 
30
 Bkz. P. M. Melioranskiy, Azab Filolog o Turetskom Yazıke, Spb 1900, s. 084-093. 
31
 Bkz. Nahçıvan MSSR-in Dialékt ve Şiveleri, s. 54.  
32
 J. Amansarıyev, Türkmen Dialektologiyası, Aşgabat 1970, s. 176. 

---