Microsoft Word ihyo ilm ziyouz com doc

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
75
so‘zlarning haqligini biz shohid bo‘layotgan holatlar isbotlab turibdi. 
 
9. Haqdan yuz o‘girish, uni yoqtirmaslik hamda nohaq narsada bardavom bo‘lishga 
harislik. Tortishuvchi hamisha dushmanlik ishtiyoqi ila yashaydi. Munozarachining eng 
yomon ko‘rgan, yoqtirmagan narsasi – haqiqatning raqibi tilidan zohir bo‘lishidir. 
Tortishuvchi bor kuchi, harakatini raqibiga qarshi safarbar qiladi. Bunda uni haq yoki 
nohaq ekani mutlaqo qiziqtirmaydi. Uning uchun tortishuvning bardavom bo‘lishi 
muhimroqdir. Biror so‘zni eshitishi bilanoq, unga e’tiroz bildirish uning mashg‘ulotiga 
aylanib qolgan. Holat shu darajaga borib yetadiki, qalbidagi e’tiroz Qur’on dalillaridan 
yoki shar’iy lafzlardan ham ustun bo‘lib qoladi, Qur’on dalillarini bir-biriga zid qo‘ya 
boshlaydi. Vaholanki, botilni himoya qilish uchun tortishish juda qattiq man’ etilgandir. 
Chunonchi  Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) haq ila bo‘lsa-da, botilga qarshi 
munozarani tark qilishga buyurib: «O‘z xatosini anglab, tortishuvni tark qilgan kishiga 
Alloh jannat o‘rtasida bir qasr bino qiladi. Haq bo‘laturib, tortishuvdan o‘zini tiyganga 
esa, jannatning eng yuqorisidan qasr quradi»,
121
 deganlar. Alloh taolo o‘ziga nisbatan 
uydirma to‘quvchilar bilan haqni yolg‘onga chiqaruvchilarni barobar qo‘ygan:  
 
«Alloh sha’niga yolg‘on to‘qigan yoki haq (Qur’on) kelgan chog‘da, uni 
yolg‘onga yo‘ygan kimsadan kim ham zolimroqdir?!» (Ankabut surasi, 68-oyat). 
Shuningdek, boshqa oyati karimada:  
 
«Axir Alloh sha’niga (sherik va farzandni nisbat berib) yolg‘on so‘zlagan va 
rost (Qur’on) o‘ziga kelgan paytidayoq yolg‘on degan kimsadan ham zolimroq 
biror kimsa bormi?!» (Zumar surasi, 32-oyat) deydi. 
 
120. Tabaroniy zaif isnod bilan rivoyat qilgan. 
121. Termiziy va Ibn Mojalar Anasdan (r.a.) rivoyat qilishgan. 
 
 
10. Riyo, xalqning mulohazasini qilish, ularning qalbini o‘ziga moyil etish va o‘zi tarafga 
qaratish uchun harakat qilish. Riyo insonni katta gunohlarga olib boruvchi  qo‘rqinchli 
xastalikdir. «Riyo kitobi»da bu haqda mufassal tushuntiriladi. Munozara qiluvchi xalq 
oldida o‘zini ko‘rsatishni, ularning maqtov-olqishlariga sazovor bo‘lishni tortishuvning 
asosiy sababi qilib oladi. 
 
*  *  * 
                 
Yuqorida biz aytib o‘tgan o‘nta holat botiniy buzuqliklarning asosidir. Bulardan tashqari, 
yana bir qancha razil xislatlar ham borki, ular tufayli munozara qilayotganlar o‘zlarini 
tiya olmay, munozara oxirida mushtlashish, yoqalashish, kiyim-bosh yirtish, soqol 
yulish, ota-onasini so‘kish, ustozlarini haqorat qilish, bir-birlariga bo‘hton ag‘darishgacha 
borishadi. Bu turdagi tortishuvlarni inson nomiga loyiq ko‘rmaganimiz bois, ularning 
sababchisi bo‘lgan xislatlarni aytib o‘tirmadik. Ammo oqil va buyuk olim hisoblanmish 
tortishuvchilar ham mazkur ayblardan xoli emaslar. To‘g‘ri, ba’zilar raqibining 
darajasidan ancha past yoki yuqori bo‘lishiga, yashab turgan shahri yoki yashash 
holatlariga ko‘ra, bu xatoliklardan yiroq bo‘lishi mumkin. Ammo o‘shalar ham darajasi 
barobar bo‘lganlar orasiga kirgan vaqtlarida yomon xislatlarini namoyish qilishadi. O‘zini 
mudofaa qilish, adovat, tama’, mol orttirish sevgisi, g‘olib bo‘lish uchun mansabga 
intilish, manmansirash, mutakabbirlik, boshqalarni mensimaslik, boylar va amaldorlarga 
xushomad qilish, ularni tez-tez ziyorat etish, ularning harom mollaridan olish, shar’an 

---

Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
76
man’ qilingan kiyimlar, ulovlar, markablar ila ziynatlanish, faxr va kibr bilan odamlarni 
tahqirlash, keraksiz amal va so‘zlarga sho‘ng‘ib ketish, qalbdan Alloh qo‘rquvi va mehr-
shafqat ko‘tarilib ketishi, namozda nima o‘qiganini, uning mohiyati va kimga munojot 
qilayotganini unutish darajasida g‘aflat egallab olishi, munozarada yordam beradigan, 
lekin oxiratda foydasiz bo‘lgan chiroyli ibora, go‘zal qofiya va nodir masalalarni yodlash 
kabi sanoqsiz ilmlar bilan umrini o‘tkazgan kishi qalbida aslo xushu’ni his qilmaydi. 
Tortishuvchilarning yuqoridagi razolatlardan nasibadorlik darajalari turlicha bo‘ladi. Dini 
yuksak, aqlli munozarachilar ham o‘sha axloqlardan butunlay xalos bo‘lolmaydilar. Faqat 
imkon qadar yashirishga va unga qarshi kurashishga harakat qiladilar. 
 
Bilgilki, ushbu razolatlar tazkira va’z-nasihat aytish bilan shug‘ullanuvchilarga tegishlidir. 
Agar xalq orasida nom qozonish, mansabga erishish yoki boylik-izzat orttirishni maqsad 
qilgan bo‘lsa, voizlarga ham tegishli. Mazhab va fatvolar ilmi bilan 
shug‘ullanayotganlarda agar qozilik mansabiga erishish, vaqflar doirasida valiy bo‘lish 
yoki yonidagilardan o‘zib ketish g‘oyalari uyg‘onsa, ularda ham bo‘lishi mumkin. 
Umuman olganda, ilm bilan oxiratda Alloh savobidan boshqa narsalarni talab 
qilayotganlarning har biriga tegishlidir.  
 
Ilm olimni o‘z holiga qo‘ymaydi. Yo uni abadiy halokatga olib boradi, yoki abadiy 
hayotga. Shuning uchun ham Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam): «Qiyomat 
kunida eng qattiq azoblanuvchi Alloh ilmidan foydalantirmagan olimdir»
122
, deganlar. 
Uning ilmi nafaqat befoyda, balki unga zarar ham keltiradi. Koshki, u najot 
keltirmaydigan ilmdan qutilib qolsa edi. Afsuski, undan najot topolmaydi.  
 
Ilmning xatari juda xavflidir. Ilm tolibi abadiy mulk, doimiy ne’mat tolibi hisoblanadi. Ilm 
tolibi uchun abadiy mulk yoki abadiy halokat peshvoz turadi. Olimning holati dunyodagi 
mulk tolibiga o‘xshaydi. Agar u mol-dunyo orttirish orqasida ijobiy-to‘g‘ri natijaga 
erishmasa, o‘zini xorlikdan saqlab qololmaydi. Balki xorlikdan ham badtarroq, 
sharmandaliroq holga tushib qoladi.  
 
Agar: «Munozaraga ruxsat berishda foyda bor, u tufayli odamlar ilmga targ‘ib qilinadi. 
Agar mansab sevgisi bo‘lmaganida, ilm inqirozga uchrar edi», desang, so‘zing bir 
jihatdan haq, bolalar ham koptok yoki chumchuq o‘yini orqali maktabga targ‘ib qilinadi. 
Bu targ‘ib mahmuddir. Ammo, bu mansab sevgisi bo‘lmaganida, ilm zoe’ bo‘lardi, degani 
emas, mansab oshiqlari najot topishadi, degan ma’no ham chiqmaydi. Balki ular 
Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Batahqiq, Alloh taolo bu dinni undan 
benasiblar bilan ham quvvatlayveradi»,
123
 «Alloh taolo bu dinni fojir kishi bilan ham 
quvvatlaydi»,
124
 degan hadislaridagi «benasib» yoki «fojirlar»dan bo‘ladi. 
 
122. Juda zaif. 
123. Nasoiy, Anasdan (r.a.) sahih isnod ila rivoyat qilgan. 
124. Muttafaqun alayh. 
 
 
Mansab talab qilguvchining o‘zi halok bo‘ladi. Gohida u tarki dunyoga chaqirgani tufayli 
boshqalar salohiyat topishi mumkin va bu esa, zohirini salaf ulamolariga o‘xshatib, 
botinida maqsadi obro‘ bo‘lgan kishiga tegishlidir. Bundaylarning misoli shamga o‘xshab 
ketadi. Sham boshqalarga yog‘du taratgani holda, o‘zi yonib tugab boraveradi. Soxta 
olim ham shunday. O‘zgalarni isloh qilsa-da, o‘zi halokat yo‘lida davom etaveradi. Mol-
dunyo topishga targ‘ib qiluvchilar esa, o‘zini ham, boshqalarni ham yondirib tugatadigan 

---