Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
84
İslam Hüseynov, fil.ü.f.d., dos. Qafqaz Universiteti iahuseynov@qu.edu.az
Ərzurum və Kars ağızları ilə Naxçıvan dialektində işlənən ortaq sözlər Ədəbi dilin əsas bazasını təşkil edən dialekt və şivələrin türk dillərinin materialları əsasında müqayisəli şəkildə öyrənilməsinə son dövrlərdə maraq artsa da, bu sahədə tədqiqatlara hələ də ehtiyac vardır. Bu məsələ ən az ədəbi dillərinin müqayisəli öyrənilməsi qədər vacibdir. Dilin lüğət tərkibinin bir hissəsini təşkil edən dialektizmlər türkdilli xalqların tarixi, etnoqrafiyası, məişəti və s. ilə bağlı özündə dəyərli məlumatları daşıması baxımından da önəm kəsb edir. Oğuz qrupu dillərindən olan Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsinə aid dialekt materialllarının tədqiqi ümumtürk dialektologiyası , eləcə də tarixi-müqayisəli leksikologiya üçün mühüm nəticələr verə bilər. Bu baxımdan Ərzurum və Kars ağızları ilə Azərbaycan dilinin Naxçıvan şivələrinin bütün yaruslar - fonetik, morfoloji və leksik səviyyələr üzrə müqayisəsi maraq doğurur. Bundan başqa, Naxçıvanın yerləşdiyi tarixi-coğrafi şərait də Azərbaycan dilinin digər dialektlərinə nisbətən bu dialektin Ərzurum və Kars ağızları ilə daha yaxın olmasını və müqayisə üçün daha çox materialın verməsini şərtləndirir. Hər nə qədər bu iki dil - Azərbaycan və Türkiyə türkcələri eyni qrupa daxil olsa da, ədəbi dildə olduğu kimi, dialektlərdə də bir çox fərqliliklər ortaya çıxır. Bir dilin dialektlərində işlənən söz başqa bir dilin ədəbi formasında işlənəcəyi kimi, bunun əksi də müşahidə olunur. Ona görə də ədəbi dilləri nəzərə almadan iki dilin dialektlərini müqayisə etmək istənilən nəticəni vermir. Türk dilinin göstərilən dialektləri ilə Naxçıvan dialektinin müqayisəli tədqiqi zamanı məlum olur ki, müxtəlif sahələrlə bağlı külli miqdarda söz və ifadə cüzi semantik çalar fərqləri ilə ortaq şəkildə istifadə olunur. Bu dialektlərin müqayisəsində ən maraqlı cəhətlərdən biri də ortaq kəlmələrin bir qismini rus mənşəli sözlərin təşkil etməsidir. Türk ədəbi dilində rus mənşəli sözlərin nadirən işlənməsinə baxmayaraq, məlum tarixi hadisələrin baş verməsi səbəbindən Anadolu dialektlərində hələ də belə sözlərin istifadəsinə rast gəlinir.
Kifayət İmamquliyeva, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Azərbaycan dilinin dialektologiyası şöbəsinin müdiri k.imamquliyeva@mail.ru
AZƏRBAYCAN DİLİNİN SƏS SİSTEMİNDƏ VARİANTLILIQ VƏ FONEM MƏRHƏLƏSİ
Konsonant (C) və vokal (V) səslər vasitəsilə hecavi praformaların yaranması ağız aparatının təkamülü ilə bağlıdır. Fonetik səslənmədə CV, bunun təkrarı olan CVCV, eləcə də VCV və bunun samit qoşalaşması, yaxud "güzgü" üsullu VCCV modeli başlanğıc praformadır. Maneəsiz başlanğıcda örtüsüz açıq hecanın köməyi ilə VCV modeli yaranmış olur: aqa, ada, aba. Samit qoşalaşması isə "güzgü" modelini yaratmış olur: adda, aqqa, abba. Dilin sonrakı inkişaf prosesində yaranan doqquz, səkkiz, yeddi və s. kimi sözlərin də əsasında bu model durur.
Ağız aparatı öz gücünü tənzimlədikcə yeni bir modelə CVC modelinə şərait yaranır. Bu əlavə artım qad, qab, qaq, dad və s. kimi səslənmələri ortaya çıxarır. Zaman
keçdikcə q, d, b məxrəclərində variantlılığa meyillilik başlamışdır. Bunun səbəbi dildə baş verən fonetik hadisələr (karlaşma, novlaşma) və maneəsiz səslərin dominant məxrəclərə uyğunlaşması ilə bağlı olmuşdur. Praformalar üçün dilarxası a/ ilkin səs sayılmalıdır, bundan sonra dilönü və dodaq məxrəclərinə uyğun olaraq i və u saitləri samit tələffüzünə yardımçı olmağa başlayır: id, di, qu, diη /din, qud və s. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
85 Dominant q, d, b konsonantları müvafiq olaraq öz məxrəclərində "yatmış şəkildə olan" η (dilarxası), n (dilönü), m (qoşadodaq) sonor burun səslərini "oyadır". Bu səslər həm anlautda (nyanya, nənə, mama), həm də əlavə artımda mühüm rol oynayır (daη, dan, dam, qan, bam, ban və s.; adam/a:dəm/a:dm sözü də bu qəbildəndir).
Sonor burun səslərinin bu şəkildə işlənməsi ağ ciyərdən gələn hava axınının bir hissəsinin ağız boşluğundan, digər hissəsinin isə burun boşluğundan xaric olunması nəticəsində tələffüzə rahatlıq gətirilməsi ilə bağlıdır. Bu hal m burun səsi üçün daha münasibdir. Bu baxımdan rus dilində tələffüz zamanı söz sonunda m samitinin işlənməsi də maraq doğurur.
Həmçinin Azərbaycan dilində mənsubluq anlayışı verən dədəm, nənəm, babam, qaqam, qadam və s. ifadələrindəki m praformalarda dodaqların qapanması, hava axınının burun boşluğuna istiqamətlənməsi ilə rahat tələffüzə xidmət etsə də, dilin sonrakı inkişaf prosesində birinci şəxsin təkinin mənsubluq anlayışı kimi qəbul edilmişdir. Dominant q samit məxrəcinin "oyatdığı" η (sağır nun) sonor səsi anlautda deyil, əsasən, kombinator vəziyyətdə işlənir və yeni səs axarına düşdüyü üçün məxrəcindən çıxaraq parçalanmalara yol açır, beləliklə də, nəinki dilönü, hətta dodaq samitlərinin səs axarı ilə əlaqələnir.
Birinci və ikinci şəxsin təkini bildirən mən və sən əvəzliklərinin türk dillərində yönlük halda işlənmiş variantlarını nəzərdən keçirək: maηa / maqa / manqa / mağa / mã: / mə: / mənə / məyə; saηa / saqa / sanqa / sağa / sã: / sə:/ sənə / səyə.
İkinci şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş yad (yaddaş) sözünün yönlük hal variantlarına diqqət yetirək: yadına / yadıηa / yadğa / yadıva / yad : / yada: / yadya.
İkinci şəxsin cəminin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş öz əvəzliyinin Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrindəki fonetik variantları isə bu şəkildədir: özünüz / özüηüz / özüyüz / özüvüz / özüğüz / özü:z / özĩ:z / özũ:z / özu:z.
Yumşaq damaqda özünəməxsus dilarxası-burun məxrəci olan η samiti müxtəlif səs birləşmələrinin (nq, ng, ny) də yaranmasında rol oynamışdır: danqa (iri), dinqiz / dəngiz, qonquz(qozbel), donquz (donuz), sonqulamax (sonalamaq), nyanya, nyanka, Nyuton və s.
Naxçıvan ağızlarında dilarxası-yumşaq damaq η və dilönü-yuvaq n burun səslərinin məxrəclərinə əsasən törəyən fonetik variantlar da nəzərdən qaçmır: doηuz / doηquz / donquz / donuz / do:uz. Bu nümunələrdəki ηq və nq variantları bir hecanın son səsi (η, n), digər hecanın isə ilk səsi (q) olmaqla mürəkkəb bir tələffüz prosesi keçirir. Belə ki η və n səslərinin burun və sonor əlaməti başa çatmağa yaxın ağız aparatı q samitinin məxrəcinə köklənir və q samiti yardımçı saitin köməyilə tam şəkildə tələffüz olunur.
Sonor n burun səsi iki cəhətdən maraq doğurur: a) η səsinin öz məxrəcindən uzaqlaşaraq dilönünə doğru meyillənməsi ilə (bunun üçün ən yaxşı nümunə anlautda ηy/ny birləşməsinin işlənməsidir: ηya/nya-, ηyu/nyu-);
b) d samitinin məxrəcində "yatmış" n səsinin "oyanması" ilə (ağız aparatında dominant d səsinin məxrəci işlək formaya keçdikcə həmin səs yuvasında digər səslərin yaranmasına da şərait yaratmışdır. D səsi ilə n səsini ayıran əsas əlamət n samitində burun və sonorluq xüsusiyyətinin olmasıdır).
Dilarxası-yumşaq damaq dominant q samiti yeni fonem variantları və fonemlərin yaranmasına imkan yaratdığı kimi, dilönü-yuvaq dominant d samiti də öz növbəsində yeni fonem variantları və fonemlərin yaranmasında iştirak edir. Dilarxasından dilönünə, eləcə də dilönündən dilarxasına meyillilik nəticəsində yeni fonem variantları və fonemlər yaranır.
İstər anlautda, istərsə də kombinator dəyişmələrdə müşahidə olunan səs dəyişmələri tarixən variantlılıqdan fonemə də keçə bilmiş, yeni mənalı sözlərin yaranmasında rol oynamışdır. Dəyişmələri izlədikcə q və d məxrəcləri arasında dilortası sərt damağın fəallaşdığı hiss olunur. Fəallaşmanın əsas səbəbi kipləşən-partlayan səslərin novlaşmaya doğru meyillənməsi ilə bağlıdır: q→g↔c←d. Göründüyü kimi q və d məxrəcləri yarımnovlu affrikat g, c samitlərinə doğru meyillənmişdir.
Azərbaycan dilinin şivələri üçün xarakterik hesab olunan fonemlər və fonem variantları affrikat samitlərdir. Kipləşən-partlayan q və d samitlərinin karlaşması da nəzərə alınarsa, demək olar ki, novlaşma prosesində xeyli "törəmə" səslər yaranır və fonem variantı kimi çıxış edir, zaman Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|