Microsoft Word ilyas efendiyev met doc

Èëéàñ ßôÿíäèéåâ 

 

10 

ləsini, sürücüsünü və ya kənd müəllimini bütöv, müəyyən zəngin 

bir şəxsiyyət kimi bizə sevdirən, bədii fikrin müasir həyata, xal-

qın keçmişinə, onun mənəvi varlığına məhəbbətlə yanaşması, hər 

şeyi insan ləyaqətini, onun mənlik və qeyrətini ucaltmaq üçün sə-

fərbər etməsindədir”. Səməd Vurğun bu cür adi insanların təsvi-

rində İlyas Əfəndiyevin də nəsrini misal gətirirdi. 

İlyas Əfəndiyevin müraciət etdiyi bütün janrların baş qəhrə-

manı yazıçı özüdür və bu hekayə, povest, roman və dramların 

cəmliyində reallaşan yazıçı üslubudur. İlyas Əfəndiyevin poetika-

sının tarixi təkamülü və yaradıcılıq metodu xüsusi tədqiqatın 

predmetidir. Bircə onu deməklə kifayətlənirik ki, İlyas Əfəndiye-

vin yaradıcılığında gerçəkliyin bədii dərki, bədii reallaşması döv-

rün hakim estetik prinsipləri çərçivəsinə  sığmırdı. Ona görə  də 

ədib yeni estetik hadisəni süni əxlaq kredosu ilə dəyərləndirirdi. 

İlyas Əfəndiyev öz müasirlərinin çoxundan fərqli olaraq ədəbiy-

yatımızda ziyalı mühitinə, ziyalı obrazlarına xüsusi yer verirdi. 

Bunlar onun real müasirlərinin obrazı idi. Lakin bu obrazlar cə-

miyyətin üst qatında dəbdə deyildilər və yazıçı öz müasirlərindən 

daha zəngin mənəvi keyfiyyətlər umurdu. Bu keyfiyyətləri isə 

qəbul etməyə  cəmiyyət bəzən hazır olmurdu. Təsadüfi deyil ki, 

İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları ədəbi aləmdə həmişə böyük əks-

səda doğurmuş və kəskin mübahisələr predmetinə çevrilmişdir. 

Elçin yazır ki, “İlyas Əfəndiyev heç bir nəsr əsərini səhnələş-

dirməmişdir və o, bunu, ümumiyyətlə, qəbul etmirdi, “Pyes lap 

başlanğıcdan səhnə üçün düşünülməli, səhnə üçün yazılmalıdır” – 

deyirdi. Bu fakta onu əlavə edərdik ki, İ.Əfəndiyevin hekayələrin-

dəki dramatizmin, gözlənilməz bədii keçidlərin bolluğu, təhkiyə-

dəki dialoqların tutumu dram yaradıcılığındakı qədər zəngin idi. 

Xalqın tarixi taleyi baxımından ən mühüm siyasi və mənəvi 

dəyərlərin, hadisələrin, qələbə  və faciələrin böyük vətəndaşlıq 

yanğısı ilə bədii təhlilini İlyas Əfəndiyevin müraciət etdiyi janr-

ların hər birində görürük. Epik və dramatik növlərin daxili poetik 

gücünüeyni ustalıqla üzə  çıxaran  İlyas  Əfəndiyev öz oxucusunu 

dinləməyə, xatırlamağa və düşünməyə vadar edir. “Geriyə baxma 

qoca”, “Üçatılan”, “Natəvan”, “Hökmdar və  qızı” kimi əsərləri 

Áèáëèîãðàôèéà 

 

11 

yazıçının tarixi mövzunu işləməkdə  əsas bədii-estetik məqsədini 

bəyan edir: xalq öz tarixi dəyərləri ilə güclü və yenilməzdir. Bu 

mənada İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı yeni dövr Azərbaycan tari-

xinin bədii səlnaməsidir. Yaşar Qarayev İlyas Əfəndiyev haqqın-

da böyük məhəbbət hissi ilə yazdığı kitabında obrazlı, lakin real 

bir sərrastlıqla yazırdı: “Qarabağın tarixi barədə klassik sənədlər 

– yeddi “Qarabağnamə” var. Bütünlüklə İlyas Əfəndiyev yaradı-

cılığını mən səkkizinci “Qarabağnamə” hesab edirəm”. 

İlyas  Əfəndiyevin lirik-psixoloji üslubunun romantik çaları 

ona  ədəbiyyatımızda yeni, bənzərsiz obrazlar yaratmağa imkan 

verdi. Bu baxımdan C.Cabbarlı və İlyas Əfəndiyevin obraz yara-

dıcılığı arasında güclü daxili əlaqə var. Bu iki böyük sənətkarın 

poetikasının müqayisəli təhlili ədəbi inkişafımızın bir çox estetik 

məqamlarını üzə çıxarmağa imkan verərdi. “Söyüdlü arx”, “Kör-

püsalanlar”, “Dağlar arxasında üç dost” əsərləri 50-ci illərdə möv-

cud olan bədii vərdiş  və  ədəbi-ictimai meyarlara “böyük zərbə” 

oldu. Bədii sözün estetik məna və  məzmunu haqqında mövcud 

təsəvvürlər yeni istiqamət aldı. İ.Əfəndiyevin hekayələri bu janrın 

poetik imkanlarını dolğun  əks etdirdiyi kimi, onun romanları da 

Azərbaycan roman tarixində yeni mərhələ idi. Bu mərhələni şərt-

ləndirən, yazıçının fərdi bədii dünyagörüşü, onun reallaşdırdığı 

üslubla bağlı idi. İlyas  Əfəndiyev üslubunun təkrarsızlığının, 

orijinallığının estetik qaynağını Y.Qarayev sərrast müəyyən edə-

rək yazırdı: “Səməd Vurğunun ehtiraslı  bədii romantikası, Sabit 

Rəhmanın bənzərsiz satirası və yumoru ilə yanaşı, İlyas Əfəndi-

yevin təkrarsız lirikası da son yarım əsrdəki Milli ədəbi hərəkatın 

üslub əlvanlığı və forma zənginliyini qabarıq şəkildə əks etdirir”. 

İstər tarixi mövzuların, istərsə də müasiri olduğu ictimai ge-

dişatın mahiyyətinə varanda İlyas Əfəndiyevin rəhbər tutduğu es-

tetik prinsip fərdi başlanğıca əsas yer verməsidir. Fərdin taleyini 

önə çəkməsi, bu fonda həyat hadisələrinin və tarixi gedişatın ma-

hiyyətinə nüfuz etməsi İlyas Əfəndiyev sənətinin poetik sistemi-

nin orijinallığını müəyyən edir. “Söyüdlü arx”, “Körpüsalanlar”, 

“Dağlar arxasında üç dost”, “Sarıköynəklə Valehin nağılı”, 

“Geriyə baxma qoca”, “Üçatılan” kimi roman və povestlərini XX 

---

Èëéàñ ßôÿíäèéåâ 

 

12 

əsrin ədəbi tarixi tərəqqisində xüsusi rolu ilə yanaşı bu əsərləri bu 

gün sevdirən, yaşadan onların daşıdığı milli-əxlaqi tutumdur. 

İ.Əfəndiyevin roman qəhrəmanlarının təsvir olunduğu 

ictimai-sosial proseslər bu gün üçün yenilik və  tərəqqinin tarixi 

bədii təsviri kimi yadda qalırsa, onun roman qəhrəmanları, onla-

rın mənəvi yaşantıları, iztirabları bu gün bizimlədirlər. Çünki on-

ları düşündürən, yaşadan ağrılar, mübarizə və qələbələr şəxsiyyə-

tin əbədi problemlərdir. Tarixi ədəbi proses təsdiq edir ki, şəxsiy-

yətin mənəvi tərəqqisinin göstəricisi olan yeni, ən çox inkar olu-

nan, lakin əbədi müasirlik qazanan mənəvi sərvətdir. İlyas Əfən-

diyevin romanlarının Nuriyyə, Səlimə, Səriyyə, Sarıköynək kimi 

obrazları şəxsiyyətin həyata fərdi düşüncə bucağından yanaşma-

sını, kütlə axını, kütlə psixologiyasına qarşı yeni əxlaqi dəyərləri 

ortaya qoymaları ilə seçilirlər.  İlyas  Əfəndiyev qəhrəmanlarının 

romantikası C.Cabbarlınin romantikası ilə səsləşir. Mənəvi tərəq-

qi konkret zamana sığmır.  İki klassikin qəhrəmanlarının idealla-

rındakı oxşarlıq da bununla şərtlənir. 

İlyas Əfəndiyev öz romanları ilə Azərbaycan romanının poe-

tikasını yersiz təsərrüfat ritorikasından uzaqlaşmağına təkan ver-

di. Süni potetikadan uzaq lirizm nağıl və folklor poetikasının ele-

mentləri  İlyas  Əfgəndiyevin digər romanları kimi “Sarıköynəklə 

Valehin nağılı” əsərində də obraz yaradıcılığının əsas elementlə-

ridir. İlyas Əfəndiyevin roman yaradıcılığı XX əsr nəsrinin parlaq 

səhifələrindəndir və  cəmiyyətdə gedən mürəkkəb sosial-mənəvi 

mübarizələrin sanballı bədii səlnaməsidir. 

Adətən 60-cılar deyəndə bu illərdə  ədəbiyyata gəlmiş  nəsli 

daha çox qabardırlar. Lakin İlyas Əfəndiyev, R.Rza, İ.Hüseynov 

kimi sənətkarlar 60-cı illərdə bərqərar olmuş ədəbi-estetik norma-

ların yaradıcısı  və  iştirakçıları idilər.  İlyas  Əfəndiyev də teatrda 

görmək istədiyimiz insani duyğuları tamaşaçıya bəxş etdi. Bu 

əsərlərin səhnə təcəssümündə 60-cı illərin tamaşaçısı ona mərhəm 

olan hissləri, həyatı, əxlaqi problemləri gördü. 

İlyas  Əfəndiyevin dramaturgiyasındakı  şəxsiyyət və mühit, 

şəxsiyyət və iqtidar, fərdin taleyi, təkliyin sosial-fəlsəfi məzmunu 

kimi bəəri amillər bu gün də, sabah da aktual olaraq qalır. İlyas 

Áèáëèîãðàôèéà 

 

13 

Əfəndiyevin ən böyük xidməti milli mənəvi tərəqqimizin konkret 

zaman çərçivəsində mənəvi problemləri yüksək sənət səviyyəsin-

də bəxş etməsindədir. 

Bu gün Azərbaycan dramaturgiyası və teatrı tarixində “İlyas 

Əfəndiyev məktəbi”, “İlyas Əfəndiyev teatrı” hamının qəbul etdi-

yi tarixi bədii-estetik fakt və həqiqətdir. Azərbaycan teatrının tari-

xi barədə C.Cəfərovun sanballı  tədqiqatının, Y.Qarayevin silsilə 

məqalələrinin əhəmiyyətini azaltmadan onu da qeyd etmək lazım-

dır ki, Azərbaycan dramaturgiyasının tarixi, o cümlədən  İlyas 

Əfəndiyev teatrı barədə yeni tədqiqatlar haqqında düşünməyin 

vaxtı çatıb. İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası Azərbaycan ədəbiy-

yatının poetik sistem, poetik kateqoriyalarının tədqiqi üçün 

misilsiz mənbədir. 

“İlyas Əfəndiyev” teatrı eyni zamanda rejissorluq, rəssamlıq, 

aktyorluq, bəstəkarlıq sənətlərinin inkişafı deməkdir. 19 pyesinin 

səhnəyə qoyulduğu Milli Dram Teatrının müasir ədəbi-estetik 

reallıqlar müstəvisində yenidən İlyas Əfəndiyev sənətinə qayıdışı 

əslində teatrın bu sənətkara qaytaracağı  mənəvi borcun bir 

hissəsidir. 

İlyas  Əfəndiyevin dramaturgiyaya gəlişi C.Cabbarlı  və 

Səməd Vurğundan sonra bu sahədə  nəzərə çarpan boşluğu dol-

durdu.  Ədəbi-tarixi gedişatın dramaturgiya və teatr ünvanı  İlyas 

Əfəndiyevin adı və imzası ilə bağlandı. Mübaliğəsiz demək olar 

ki, XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan teatrı “İlyas Əfəndiyev teat-

rı” kimi şərtləndi. “Sən həmişə mənimləsən”, “Unuda bilmirəm”, 

“Məhv olmuş gündəliklər”, “Mahnı dağlarda qaldı”, “Qəribə 

oğlan”, “Billur sarayda” kimi əsərləri dramaturgiya və teatr tari-

ximizdə bir era yaratdı. Bu əsərlərin qəhrəmanları yeni tarixi bir 

dövrün, XX əsrin 60-cı illərinin sosial-mənəvi konfliktlərini təm-

sil edirdilər. Bu əsərlərin mərkəzində dayanan konfliktlərdə müa-

sirlik və yeniliyin qəlibləşmiş düşüncə və həyat tərzi ilə mübari-

zəsini əks etdirirdilər. 

İlyas Əfəndiyev irsində onun ədəbiyyat haqqında bədii-fəlsə-

fi düşüncələrinin xüsusi yeri var. Yazıçının bədii konsepsiyasının 

mahiyyətini bütün incəliyi ilə açmaq üçün bu məqalələr onun 

---