Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
61
Pesakuhi  Astanaya gəlib dərgahı öpmək fikrində idi. 
Ancaq hesabül-əmr həmin yerlərdə vəba və taun yayıl-
dığı üçün bəylərbəyinin gəlişinə ehtiyac olmadığını 
bildirdi.  Məhəmməd Rza xan ordunun yanından 
məyus və məhrum qayıdaraq Çuxursədə yola düşdü.
1
  
“Nadir  şah 1156-cı ildə Dağıstandan qayıtdıqdan 
sonra Qurban bəy Özbəyi və Məhəmmədrza xan Əfşarı 
İrəvan mülkünə  sərdar təyin etdi. O, həmin  şəxslərə 
sərhədlərin və adı  çəkilən qalanın  əsaslı  şəkildə  təmir 
edilməsini, ordunun hazırlığını yüksəltməyi tapşırdı. 
Şahın fərmanında deyilirdi ki, düşmən həmin  ərazidən 
keçdiyi təqdirdə  sərdarlar onun qarşısını almağa çalış-
malı və cahanaraya ürəklə xidmət etməlidirlər. Əgər bu 
işin öhdəsindən gələ bilməsələr,  İrəvan qalasında 
gizlənib, müqəddəratlarının həll olunacağı anı gözləmə-
lidirlər. Arzu edənlər çoxdur, bu diyarın hakimliyinə 
namizəd olacaq kifayət qədər mötəbər sərkərdə vardır".
2
 
Padşah İrəvanın əhəmiyyətli mövqeyini nəzərə alıb, 
oranı  Aşur xan Sərdara da tapşırdı. Hicri-qəməri tarixi 
ilə 1156-cı ildə Sam Mirzənin iğtişaş törətdiyini görüb 
Aşur xana onun fitnəsinin qarşısını almağı əmr etdi.  
Mərvi yazır: "...Hökmdar İrəvanda yaşayan Aşur 
xan  Əfşarı Azərbaycanın sərdarı  təyin etdi. Ona 
tapşırdı ki, düşmən hansı səmtdən gəlsə, qarşısını alıb 
saxlamağa çalışsın...".  
"Xoya düşməni cəzalandırmaq üçün gedən Nadir 
şahın yaxınlarının sırasında İrəvan sərdarı Aşur xan da 
var idi".
3
 
İrəvanın Göycə yaylağı Nadir şahın sevdiyi yer idi. 
O, burada  tək dincəlmiş, həm də  oğlunun və qardaşı 
                                                 
1
 Aləmara-ye Nadiri, səh.657 
2
 Yenə orada, səh.47 
3
 Yenə orada, səh.1039 

---

 
 
62
oğlunun toyunu Göyçə yaylağında etmişdi. Bu barədə 
"Aləmaraye-Nadiri"də oxuyuruq: "Qələbə taleli 
hökmdar Gürcüstana gedəndə  İrəvanın Göyçə yayla-
ğında şah çadırı qurdurdu... Onun qəlbində gizli bir ar-
zu - görkəmli şahzadə İmamqulu Mirzəni və qardaşının 
adını verdiyi İbrahim xanı evləndirmək fikri baş 
qaldırdı. Buna görə  də Humayunun hökmü ilə toy 
hazırlığına başlandı. Bir neçə gün Göyçə yaylağında 
şadyanalıq məclisi və toy-büsat düzənləndi. Bu iş başa 
çatandan sonra Xorasanı idarə etmək hüququnu 
şahzadə  İmamqulu Mirzəyə,  İraqdakı vacib intizam 
məsələlərini isə İbrahim xana tapşırdı".
1
  
Nadir  şah hicri-qəməri tarixi ilə 1169-cu ildə 
(miladi tarixi ilə 1747-ci ildə) Quçan qalasına sığınmış 
kürdlərin qiyamını yatırmaq üçün həmin istiqamətə 
doğru hərəkət etdi və Quçanı  ələ keçirərək orada da-
yandı. Həmin il cəmadiülaxir ayının 11-də (bazar 
günü) qərara aldı ki, ona qarşı sui-qəsddə şübhəli bili-
nən yaxın adamları  ələ keçirsin və sabahı gün onları 
edam etdirsin. Amma əks tərəf daha uzaqgörən olub, 
gecə ikən Nadirin özünü qətlə yetirdi. Qatillər arasında 
Məhəmməd bəy Qacar İrəvani də var idi. Mirzə Mehdi 
xan Astarabadi bununla bağlı yazır: 
 
Gecə başında qətl və qarət fikri var idi, 
Amma səhər nə bədənin başı, nə də başın tacı var idi. 
Nilufər çarxın bir dəfə fırlanmağı ilə  
Nə Nadir hakimiyyətdə qaldı, nə də onun izi. 
 
Nadirin qətlindən bir neçə saat sonra onun 
ordusundan və sarayından heç bir əsər-əlamət qalmadı 
                                                 
1
 Aləmara-ye Nadiri, səh.869 

---

 
 
63
və nəticədə, Azərbaycanın müxtəlif vilayətlərində xan-
lıqlar adı ilə müstəqil və yarımmüstəqil hakimiyyətlər 
yarandı. Onlardan biri də  İrəvan xanlığı oldu. Bu 
xanlıq "Ağrı dərəsində və Göyçə gölü ətrafında yerlə-
şirdi. O, Araz çayından tutmuş  cənubi-qərbə  qədər 
geniş bir ərazini  əhatə edirdi. İrəvan xanlığının möv-
cud olduğu illərdə  həmin yerlər dəfələrlə Osmanlı, 
İran, Kartli-Kaxeti arasında münaqişə meydanı olmuş-
du. İrəvan şəhəri də tez-tez hücumlara sinə gərmişdi".
1
 
“Bu xanlığın hakimiyyəti altında olan ərazi 12 
mahala bölünürdü. Xanın sarayı bir vəzir və bir neçə 
mirzədən ibarət idi. Qoşuna rəhbərliyi xan öz üzərinə 
götürmüşdü. Bu xanlığın  əhalisi  əkinçilik, bağçılıq, 
bostançılıq və heyvandarlıqla məşğul olurdular".
2
 
Nadir  şah öldürüləndən sonra Qacar tayfasının 
başçılarından olan Hüseynəli xan Qacar İrəvani, yəni 
Qacar Əfşar Çuxursəd vilayətinin hakimi oldu. Şahid-
lərinin yazdığına görə, o, əvvəldən həmin yerlərin bö-
yüklərindən biri olmuşdu. Nadirin hakimiyyəti devri-
ləndən sonra digər yerlərin böyükləri kimi müstəqil 
hakimiyyət təsis etməyə başladı.
3
 
XVIII əsrin ikinci yarısında İrəvan xanlığı iqtisadi 
baxımdan xeyli inkişaf etsə də, siyasi baxımdan hələ o 
qədər möhkəm deyildi.
4
  
Hicri-qəməri tarixi ilə  1162-ci ildə (miladi tarixi 
ilə 1749-cu ildə) Gürcüstan çarı  İrakli Hacı  Çələbini 
aradan götürmək üçün müşavirə keçirmək adı ilə gən-
cəli Şahverdi xan, qarabağlı Pənahqulu xan, qaradağlı 
                                                 
1
 Ə.Ələkbərli. Qədim türk-oğuz yurdu Ermənistan, səh.185 
2
 Azərbaycan ensiklopediyası. İrəvan xanlığı bölməsi. 
3
 Bax:  Əlipur Səfər. Hökumətha-ye məhəlli-ye Qafqaz dər  əsr-e 
Qacar, səh.90 
4
 Bax: Azərbaycan ensiklopediyası. İrəvan xanlığı bölməsi. 

---

 
 
64
Kazım xan, irəvanlı Hüseynəli xan, naxçıvanlı Heydər-
qulu xanla Gəncənin qərbində görüşüb, onların hamı-
sını bir yerdə əsir götürdü. Bu xəbəri eşidən Hacı Çələ-
bi  şücaəti ilə ad çıxarmış  Ağarza bəylə ittifaqa girib,  
Gəncənin yarım fərsəngliyində Qızılqaya adlalan yerdə 
onu məğlub edib, adları çəkilən xanları azad etdi.
1
 
XVIII  əsrin ortalarında Urmiya xanlığının rolu 
artmağa başladı. Onun qurucusu Fətəli xan Əfşar öz 
rəhbərliyi altında Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyət 
yaratmağa çalışırdı. O, bu planı gerçəkləşdirmək məqsə-
dilə hərbi qüvvələri gücləndirmək üçün bir sıra tədbirlər 
gördü. Fətəli xan Nadir şahın sabiq sərkərdələrindən 
birini 15 minlik əsgərlə öz tərəfinə  çəkməyə müvəffəq 
oldu. Azad xan da Xoy hakimi Şahbaz xanın himayəsin-
də idi. Fətəli xan Təbriz, Marağa, Qarabağ xanlarını və 
kiçik hakimlərdən bir qrupunu özünə tabe edə bildi. O, 
bəzi xanlarla ittifaq bağlayandan sonra bütün Qafqazda 
öz hakimiyyətini genişləndirib, İrəvana, Qarabağa, Ka-
xetiyə  (Şərqi Gürcüstana) nümayəndə göndərərək, on-
lardan tabe olmaq əlaməti kimi öz girovlarını göndər-
məyi tələb etdi. Nümayəndələr adı çəkilən hakimlərdən 
mənfi cavab gətirdilər. Bu əhvalatdan sonra döyüş 
əməliyyatları başlandı. Miladi tarixi ilə 1751-ci ilin 
baharında Fətəli xanın ordusunun böyük bir hissəsi 
İrəvan qalasına yaxınlaşıb, onu mühasirəyə aldı. Lakin 
Kaxeti hakimi II İrakli  İrəvanda mühasirəyə düşənlərə 
kömək məqsədi ilə xeyli hərbi qüvvə göndərdiyi ücün, 
Urmiya qoşunları  İrəvanı buraxıb, Kaxetiyə üz tutdu. 
Tərəflər arasındakı döyüşdə Urmiya ordusu qalib gəldi 
və Kaxeti hakimindən girov və qənimət aldı.
2
 
                                                 
1
 Bax: A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, səh.161 
2
 Bax:  Azərbaycan tarixi. Tərcümə edən: Doktor Nəsrulla  İshaqi 
Bayat, I cild, səh.125 

---