Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
57
məndi kimi yolu kəsən firuzəyi hasar göyün doq-
quzuncu qatına yüksələrək, insanda vahimə oyadırdı. 
Hasar uca dağa, qarşısındakı    xəndək isə uçuruma 
bənzəyirdi".
1
 
"Osmanlılar  şahı çaşdırmaq üçün İrəvan qoşun-
larının başçısı  Əli paşanı  və Bağdad hakimi Əhməd 
paşanı  həmin dövrdə yiyəsiz qalmış  İraqi-əcəmi işğal 
etməyə göndərdilər. Buna görə  də  Şah Təhmasib 
özünü dərhal Həmədana çatdırdı və Kürdxan kəndində 
Osmanlı qoşunu ilə üz-üzə  gəldi.  Əhməd paşa bir 
müddət  şahın başını sülh danışıqları ilə qataraq,  
qəflətən Səfəvi ordusuna hücum etdi. Şah Təhmasib və 
sərkərdə    Məhəmməd xan Bəluc ağır itkilərə  məruz 
qaldılar.  Əhməd paşa Kirmanşahı  və  Həmədanı,  Əli 
paşa isə Marağa və Təbrizi ələ keçirdi. Şah Təhmasib 
İsfahana qayıtmalı oldu. 
Ancaq  Əhməd paşa Nadirdən çox qorxurdu və 
buna görə  dərhal sülh danışıqlarına başladı. Bağdadda 
imzalanan həmin sülh müqaviləsinə görə,  Şah Təhma-
sib Təbrizi, Ordulanı, Loristanı, Kirmanşahı saxlamaq 
şərti ilə, Arazın sol sahilini, yəni Gəncəni, Tiflisi, İrə-
vanı, Naxçıvanı, Dağıstanı Osmanlılara güzəştə gedirdi. 
...Bu zaman Herat cəbhəsində  də müharibə 
gedirdi. Müəyyərülməmalik  Şah Təhmasiblə  Əhməd 
paşa arasında bağlanmış  müqaviləni imzalamaq üçün 
Nadirə  gətirdi. Təhmasibqulu xan bərk qəzəbləndi və 
müqaviləni imzalamaqdan imtina etdi. O, Osmanlı 
səfiri vasitəsilə  Əli paşaya belə bir ultimatum gön-
dərdi: Ya Səfəvi dövlətinin bütün vilayətlərini qaytar, 
ya da müharibəyə hazırlaş. Özü isə Heratı azad 
edəndən sonra Bağdada yola düşdü. 
                                                 
1
 Aləmara-ye Nadiri, səh.209 

---

 
 
58
...Qeyd etdiymiz kimi, Nadir əfqanlara qarşı döyüş-
düyü müddətdə Osmanlı əsgərləri İrəvanın dörd qalası-
nı, Gəncəni, Qarsı, Tiflisi işğal etmişdilər. Nadir bu 
dörd qalanı azad etmədən öncə Osmanlı əskərlərini hə-
min ərazilərdən qovub çıxara bilməzdi. O, qalaların mü-
hasirəsi ilə  məşğul olduğu vaxt Abdullah paşa Səfəvi 
ordusuna hücum etmək üçün 7 min süvari və 50 min 
piyada qoşunla İrəvan yaxınlığına gəldi. Tərəflər Bağa-
vurd düzənliyində (bəzən tarixçilər Murad təpəsi də 
yazırlar) üz-üzə dayandılar. Təhmasibqulu xan hicri-
qəməri tarixi ilə 1148-ci ilin məhərrəm ayının 26-da 
Osmanlı qoşununa ağır zərbə endirdi. Abdullah paşanın 
və Diyarbəkr paşasının komandanlığındakı olan ordu 5 
min döyüşçü itirdi. Bu qələbədən sonra Gəncə və Tiflis 
təslim olsa da, İrəvan və Qars  müqavimət göstərməkdə 
davam edirdi”.
1
 
Osmanlı böyükləri Bağdad valisi Əhməd paşaya 
Təhmasibqulu xanla sülh müqaviləsi bağlamağı  əmr 
etdilər. Əhməd paşa Qarsın Osmanlıların əlində qalma-
sı şərti ilə İrəvanı qaytarmağa hazır olduğunu bildirdi. 
Beləliklə, hicri-qəməri tarixi ilə 1148-ci ilin əvvəllə-
rində Osmanlılarla  Nadir arasında (Nadir tərəfindən 
Babaəli məsul olmaqla) sülh müqaviləsi imzalandı. Be-
ləliklə, Səfəvilər dövlətinin qərb və  şimali-qərb 
vilayətləri geri alındı. 
Məhəmməd Kazım Mərvi yazır: "Amma xoşbəxt 
ulduzlu naib o qələbədən sonra İrəvan istiqamətinə 
yollanmağı lazım bildi və yol tədarükünə başladı. Köç-
köç dalınca  İrəvana yola düşdü. Nadir o yerlərdəki 
yaylaqda şah çadırı qurub, qeybdən xoş səda gözlədi.  
                                                 
1
 Abbas İqbal Aştiyani. Tarix-e mofəssəl-e İran, səh.716 

---

 
 
59
Bu xəbəri eşidən İrəvan hakimi Həsən paşa 30 min 
süvari ilə döyüşə hazırlaşdı. Xoşbəxt ulduz sahibi 
rumluların cəsarətini və şücaətini görən kimi təcrübəli 
əmirlərə - Əliqulu bəyə,  əmir Aslan xana, İmamverdi 
xan Qoroğluya göstəriş verdi ki, onları dəf etsinlər.  
Fərman sahibi döyüşün gedişində öz qazilərini də 
həmin süvarilərin üstünə yönəltdi. Döyüş  şiddətləndi. 
Savaşda sonsuz çətinliklər olsa da, ilahinin lütf nəsimi 
Nadirin bayrağının üstünə  əsdi və düşmənlər  İrəvana 
tərəf qaçmağa başladılar... Xoşbəxt ulduz sahibi 
onların malını  və döyüş  qənimətlərini qazilərə 
bağışlayıb, görkəmli sərkərdələrini mükafatlandırdı. 
Eyş və sevinc səsi göyə yüksəldi.  Ancaq Abdullah pa-
şanın Gəncə yaylağına gəlməyə hazırlaşması  xəbərini 
eşidib neçə gün orada dayandı...".
1
 
"Nadirin döyüşçüləri Arpaçayın kənarına qədər 
irəliləyib, həmin bölgədəki yerləri yenidən geri aldılar. 
Nadir  əkin-biçinin artırılması, su arxlarının təmizlən-
məsi və xarabalıqların abadlaşdırılması üçün fərman 
verdi".
2
  
İrəvanın fəthindən bir neçə ay əvvəl Nadir şahın 
Gürcüstan çarına xitabən verdiyi fərmanda  İrəvan 
hakimi Məhəmmədqulu xanın da adı çəkilmişdir. Fər-
manın mətni belədir: “Bu bölgənin tabeliyimizdə ol-
masını bildirməsini qiymətləndiririk. Bu müddət  ər-
zində körpü başında olan Marağa hakimi baş sərkərdə 
Əliqulu xan, Əlişəkər dairəsinin bəylərbəyi Mustafa 
xan və  İrəvan bəylərbəyi Məhəmmədqulu xana 
göstəriş verdi ki, 2000 nəfərlə yanaşı suyu keçib, 
yolüstü aliqədr Nəcəfsultan Qaraçorluya Caruf eli 
əhalisini cəzalandırmaq üçün yardım lazım olsa, ona 
                                                 
1
 Aləmara-ye Naderi, səh.392 
2
 Nadir şah. Kəsrəvinin müqəddiməsi ilə, səh.41 

---

 
 
60
yardım edin. Sonra Tiflis və Gürcüstanın aliməqam 
sərdarı İslamış xanın yanına gəlib, bir-birləri ilə birləş-
sinlər. Tiflis qalasını tutub, müxalifləri cəzalandırsın-
lar. Hər halda, xatircəməm ki, öz xidməti işlərində səy 
edib və  mətləblərini bildirib, himayə edildiklərindən 
əmin olsunlar".
1
 
İrəvanın fəthindən bir qədər sonra hicri-qəməri 
tarixi ilə 1148-ci ildə Nadir Muğan çölündə tacqoyma 
mərasimi keçirdi. Həmin mərasimdə  İrəvan xanı da 
iştirak edirdi. Abraham Qatiqusun xatirələrində deyilir: 
“İrəvan xanına fərman gəldi ki, təzə ayın  əvvəlində 
(şaban) hazırlaşıb, rəcəb ayının 28-də (24 sentyabr) 
yola düşsün və şabanın 29-da Muğan düzünə yetişsin". 
Hicri-qəməri tarixi ilə 1149-cu ildə Azərbaycanda, 
o cümlədən  İrəvanda taun xəstəliyi tüğyan edirdi. 
Mərvinin yazdığına görə, onlar iki mənzil qət edib, 
Şəmsəddinli məhəlləsində, Xalxanə  qəsəbəsində din-
cəldilər. Bu vaxt Gürcüstandan da bir neçə nəfər gəlib 
çıxdı və onlar bildirdilər ki, Tiflisə və Gürcüstanın di-
gər mahallarına vəba və taun yayılıb. Uca xaliqin bən-
dələri orada bir neçə gün mehribanlıqla baş girələdilər 
ki, birdən o dərmansız dərd və Allahın qəzəbi o yerlərə 
gəlib çıxar.  Əksəri  Şamaxı  və  İrəvan  şəhərlərinin, 
Yengicə qalasının, Qarabağın, Qaradağın qazilərindən 
ibarət olan Allahın bəndələri sonuncu səadət pilləkəni-
nə ayaq qoymağa hazırlaşarkən onlara öz vilayətlərinə 
qayıtmaq barədə icazə verildi. Qazilər sıraları genişlə-
nə-genişlənə İrəvanın Göyçə yaylağına qalxdılar və bir 
neçə gün həmin yaylaqda qaldılar ki, bu müddət 
ərzində taun xəstəliyi  İrəvan  şəhərindən keçib getsin. 
Həmin diyarın bəylərbəyi olan Məhəmmədrza xan 
                                                 
1
 Əsnadi əz rəvabet-e İran ba mənateğ-e Qəfqaz, səh.120 

---