Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc
Yüklə 8,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
86 müşayiət olunurdu. Qarşı tərəf də bir neçə ədəd topla düşmənə cavab verirdi. Gərgin döyüş gedirdi. Bu qanlı davada rusların həmlələrinin qarşısı xüsusi əzm və şücaətlə döyüşən insanların igidlik və mərdliyi hesabı- na alındı. Müsəlmanlar tərəfindən belə bir mətanət gözləməyən düşmən qüvvələrinin komandanı qorxuya düşüb geri çəkilməyə məcbur oldu və Hüseyn xan Sərdarın fərmanı ilə çevik süvarilər onları təqib etməyə başladılar. Fərarilərin böyük bir hissəsi geri çəkilərkən məhv edildi. Bu qanlı döyüş meydanında 40 nəfərdən artıq müsəlman döyüşçüsü şəhid oldu, düşmən qüvvələrindən isə 400 nəfər məhv edildi. 1 Ruslarla üz-üzə dayanan İrəvan müsəlmanları Os- manlılarla əməkdaşlıq etməyə başlasalar da, bu əmək- daşlıq uzun müddət davam etmir. Xanək Eşqi yazır: "İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan özü şəxsən çox istəyirdi ki, Ərzurumun qoşun başçısı Əmin paşa ilə görüşsün. Uzun müzakirələrdən sonra iki sərkərdənin Arpaçayın sağ sahilindəki Magizborda qalasında görüşməsi qərara alındı. 1811-ci ilin 30 avqustunda Ərzurumun qoşun başçısı ilə İrəvan sərdarı adı çəkilən yerdə görüşdülər. Onları müşayiət edən pəhləvanlar qədim şərq adətinə uyğun olaraq rəngarəng paltar geyinib, nizamla bir- birlərinin ardınca gedirdilər. Onların ayaqlarının səsi və onları müşayiət edən musiqinin ahəngi Arpaçay boyunca əks-səda verirdi. 150 nəfərlik hərbi süvarinin silahı, geyindikləri paltarlar və bəzəkli atlar bu görüşü xüsusi təmtəraqlı edirdi. Bu zaman at üstündə olan kürdlərdən biri çaparaq qoşun böyüyünün yanına gəlib, əlindəki tapança ilə sərdara tərəf atəş açdı və güllə onun başına dəydi. Əmin paşa atdan yerə yıxıldı. Oradakı 1 Bax: Nasir Nəcmi. İran dər miyan-e tufan ya şərh-e zendegi, səh.157 87 adamlar onu götürüb dərhal Qarsa, sərkərdənin öz qoşu- nunun qərargahına apardılar. Əmin paşa çox keçmədən ağır yaradan canını tapşırdı. Onun cansız cəsədini Ərzuruma apardılar. Bu hadisədən sonra İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan da öz adamları ilə İrəvana qayıtdı. Magizborda məhəlləsinin nüfuzlu adamlarından olan Qarabəy tərəfindən bu işə təhrik edilmiş qatil kürd çoxdan Əmin paşanı aradan götürmək üçün münasib fürsət gəzirmiş... Əmin paşanın qətli təkcə Qacarların və Osmanlıların Rusiya əleyhinə birgə mübarizə aparma- sına mane olmadı, həm də iki dövlət arasında münasi- bətlərin gərginləşməsinə səbəb oldu". 1 İrəvan camaatının bütün bu rəşadət və vətənpər- vərliyinə baxmayaraq, bır sıra səbəblərə görə İran-Ru- siya müharibələri İran ordusunun məğlubiyyəti ilə başa çatdı. Nəticədə İran üçün biabırçı Türkmənçay mü- qaviləsi bağlandı və 17 vilayət rusların əlinə keçdi. La- kin İrəvan müsəlmanlarının cəsarətli, qeyrətli hücum- ları, Hüseyn xanın və onun qardaşı Həsən xan Sarı As- lanın göstərdiyi şücaətlər bu müharibənin şanlı səhi- fələrindən sayılır. İrəvan rusların əlinə keçəndən sonra, demək olar ki, şəhər başdan-başa xarabalığa çevrildi, küçə və meydanlar əsgər meyidləri ilə doldu. Pas- keviçin şəhər məscidlərindən birinin kilsəyə çevrilməsi barədə verdiyi fərman bu işğalın ən təhqiramiz faktlarından biri idi. Abbasabad, Sərdarabad, İrəvan qalalarının işğalı üç ay çəkdi və bu üç qaladakı yüz ədəd top, azuqə, xeyli döyuş sursatı və çoxlu qənimət rusların əlinə keçdi. 1 Xanək Eşqi. Siyasət-e nezami-ye Rusiye dər İran (1790-1810-cu illər), səh.150 88 1828 - Rusiya ilə İran arasında ikinci müharibənin (1826-1828) yekunlarına əsasən, Türkmənçay sülh müqaviləsi bağlanıb İrəvan şəhərinin işğalı Paskeviç üçün parlaq qələbə idi. Müharibəni başa çatdırmaq üçün daha onun qarşısında ciddi bir maneə qalmamışdı. Buna görə çar sarayı ona ən yüksək hərbi imtiyazı verdi və o, bu dövrün ən məşhur sərkərdəsinə çevrildi. Üstəlik, çar Rusiyasının hərbi ənənəsinə görə, sərkərdə işğal etdiyi şəhərin adını daşımalı idi. Həmin ənənəyə uyğun ola- raq Paskeviç də İrəvanski, yəni İrəvani titulunu aldı. 1 Rus çarı Hüseyn xan və qardaşı Həsən xan Sarı Aslana qarşı öz qəzəb və hiddətini, hətta Türkmənçay müqaviləsinin mətnində belə əks etdirib. Həmin müqa- vilənin XII maddəsində deyilir: "Müqavilə bağlamış tərəflər öz təəbələrinin xeyrinə olaraq Arazın bu tayında daşınmaz əmlakları olan şəxslərə həmin əmlakı satmaq və ya əvəz etmək üçün üç il müddətində möhlət veril- məsinə razılıq verir və bunu bir şərt kimi qəbul edirlər. Bununla bərabər, bütün Rusiyanın əlahəzrət impe- ratoru onu da bildirir ki, İrəvanın sabiq sərdarı Hüseyn 1 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. II cild, səh.141 89 xan, qardaşı Həsən xan və Naxçıvanın sabiq hakimi Kərim xan bu müqavilədən sonra tutduqları vəzifədən uzaqlaşdırılır". 1 İran-rus müharibəsi başa çatanda 88 yaşı olan Hü- seyn xan Sərdar iki il sonra, hicri-qəməri tarixi ilə 1245-ci ildə vəfat etdi. Onun hakimliyi dövründə İrə- vanda və onun ətrafında xeyli abadlıq işləri görülmüş- dü. O dövrün şairləri onun öz xalqının mənafeyi üçün gördüyü işləri, o cümlədən Araz çayından İrəvan şəhə- rinə və əkin yerlərinə arx çəkməsini, qalalar, əzəmətli imarətlər tikməsini vəsf edən çoxlu şeirlər yazmışlar. Məsələn, Mirzə Həsən Təbəsi bu tarixi faktları ehtiva edən məsnəvisində onun ucaltdığı binanı tərənnüm etməyə çalışmışdır: Cəmşidə bənzəyən o xaqanın dövründə (Allah ondan razı olsun!) Ucaldılan bu bina Bizim sərdarımızdan yadigar qalacaq. Hüseyn xan Sərdar tərəfindən inşa edilmiş İrə- vandakı Sərdarabad binasının tarixi barədə Təbəsi belə deyir: Özü asiman məqamında olan Sərdar Hər mərtəbəni ölçüb-biçib tikdi. Onun zəhməti ilə Sərdarabad yarandı. Elə ki, tikildi, oxumağa başladı Mənim ağıllı ağsaqqalım dedi ki, dünyada Sərdar təzə bir qalanın binasını qoydu Fətəli şah dövründə yaşamış İrəvan şairlərindən birinin Hüseyn xan Sərdar tərəfindən tikilmiş İrəvan məscidinin və mədrəsəsinin tarixi barədəki qəsidəsinin də bir neçə beytini də xatırlamaq yerinə düşər: 1 Yenə orada, II cild, səh.183 Yüklə 8,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|