Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc
Yüklə 8,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 şəhəri olmaqla Xəzərsahili əyalətlərə bölünürdü. Sabiq məmurlar yerlərini rus məmurlarına verdilər. 1 Türkmənçay müqaviləsindən 10 il sonra çar Qafqaz vilayətini yoxlamaq üçün İrəvana gəldi. Əli Əkbər Bina yazır: "Hicri-qəməri tarixi ilə 1253-cü ildə Məhəmməd şahın başı Xorasanda Herat döyüşlərinə qarışmışdı. Bu vaxt şaha xəbər çatdı ki, I Nikolay Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri əsasında Rusi- yanın müstəmləkəsinə çevrilmiş Cənubi Qafqaz şəhərlərini görmək üçün ora gəlir. Həmin vaxt Tehranda idarəçilik məsələlərini Mə- həmməd şah tərəfindən dövlətin səlahiyyətli şəxsi təyin edilmiş (mötəmeddövlə) Fərhad Mirzə həyata keçirirdi. Şah Məşhəddən mötəmeddövlənin (yəni Fərhad Mir- zənin) yanına bir nəfər göndərərək ona belə bir tapşırıq verdi: “Təbriz əmiri-nizamı Məhəmməd xan Zəngənəyə töhfələr və hədiyyələr göndərib, ona tapşır ki, vəliəhd Nəsrəddin Mirzənin başçılığı ilə bir heyət düzəldib imperatoru qarşılamaq üçün İrəvana yola düşsün və orada mənim adımdan imperatoru salamlasın”. Bu zaman vəliəhd Nəsrəddinin 8 yaşı vardı. Təbriz əmir-nizamı töhfə və hədiyyələri aldıqdan sonra Məhəmməd şahın göstərişinə uyğun olaraq, 1253-cü ilin rəcəb ayında vəliəhdlə birgə İrəvana gəlib çıxdı. Bu səfərdə əmiri-nizam Məhəmməd xanın yol yoldaşları aşağıdakı şəxslər olmuşdur: Nizam-ül-üləma Hacı Molla Məhəmməd, Məhd Əliyanın qardaşı Etizadüddövlə Dullu, Məhəmməd şahın məktubunu, töhfə və hədiyyələri aparan Məhəmməd Tahir Qəzvini, Mirzə Məhəmməd Tağı Fərahani (sonralar baş əmir və 1 Bax: “Tarix-e Azərbaycan”. Tərcümə edən: İ.A.Əfşar, səh.177 95 baş nazir oldu), həkimbaşı Mirzə Məhəmməd və tərcüməçilik edən Mirzə Əli Əkbər Təbrizi. 1 Türkmənçay müqaviləsi imzalanandan sonra illər boyu mühacirət davam etdi. Səid Nəfisi yazır: "Türk- mənçay müqaviləsi nəticəsində ölkədə sakitlik yaran- mış, ən azı Qacarlar dövləti intəhasız dərd-sərlərdən azad olmuşdu. Müqavilənin icrası zamanı qarşıya çıx- mış maneələr və ixtilaflar sonradan aradan götürüldü. Məsələn, 17 il iki dövlət - İran və Rusiya arasında problem yaratmış didərginlər və qaçqınlar haqqındakı XIV maddə, nəhayət, 1844-cü ilin iyun ayının 3-də (hicri-qəməri tarixi ilə 1260-cı ilin cəmadiülaxir ayının 28-də) İranın baş naziri Hacı Mirzə Ağasi və Rusiya- nın səlahiyyətli nümayəndəsi A.Medem tərəfindən Tehranda təfsir edilərək, müqavilədəki ixtilafın aradan qaldırılması üçün aşağıdakı sənəd imzalandı: "Rusiya və İranın qonşu vilayətlərinin sakinlərinin bir-birinə mühacirəti zamanı baş verən intizamsızlığa və çoxüz- lülüyə son qoymaq üçün müqavilə bağlamış iki dövlə- tin nümayəndələri öz dövlətlərinin icazəsi və razılığı ilə aşağıdakı müqaviləni imzaladılar: Birinci maddə: Bundan sonra hər iki dövlətin təbəələri öz dövlətlərinin buraxılış vərəqəsi və mötəbər icazənaməsi olmadan bu ölkədən o biri ölkəyə keçə bilməzlər. İkinci maddə: Hər kəs ki, hər iki dövlətə tabe olsa və üçüncü dövlətin ərazisinə getsə, buraxılış vərəqəsi olsa da saxlanacaq, onun bütün geyimi, silahı (yanında olandan başqa) daha yaxındakı sərhəd məntəqəsinin iş- çilərinə və yaxud da səlahiyyətli nümayəndəyə, vəzi- fəli şəxsə, öz dövlətinin konsuluna veriləcək. 1 Bax: Əli Əkbər Bina. Tarix-e siyasi və diplomasi-ye İran. II cild, səh.153 96 Üçüncü maddə: Hər iki dövlətin təbəəsinin müha- cirət üçün öz dövlətindən icazə almaq barədəki ərizə- sinə başqaları tərəfindən müdaxilə olmadan baxılacaq. Dördüncü maddə: Əgər iki dövlətin kargüzarları aralarındakı dostluqdan istifadə edərək bir-birindən bir neçə ailə üçün buraxılış vərəqəsi istəsələr və bu qanuna zidd olmasa, ondan imtina etməyəcəklər”. 1 Bu müqavilədən sonra da bütün problemlər həll olunmadı. Arazın o tayında yaşayan və rusların haki- miyyətinə dözməyən müsəlmanların İrana mühacirəti və ermənilərin İrandan Rusiya ərazisinə köçü davam etdi. Qarapapaqların şimaldan cənuba köçü də bu qəbildəndir. Hicri-qəməri tarixi ilə 1267-68-ci illərdə Rusiyanın səlahiyyətli nümayəndəsi tərəfindən İranın xarici işlər nazirinə göndərilmiş sənədlərdə də Qarapa- paq camaatının İrana köçü haqqında danışılır: "Hökm- dara yaxın olan ləyaqətli və şərafətli cənabın şəfqətli dostluq köməyinə ümidlə İrəvanın Göyçə torpağında məskunlaşmış Qarapapaq tayfasından bir neçə ailənin köçməsinə icazə məsələsi ilə bağlı məlumat gəlib çatdı. Dostsevən yüksək cəlallı cənabın o şərhinin tərcüməsindən anlaşdı ki, şövkətli və cəlallı cənabın öz xidmətindən göndərdiyi məktubda canişinə aid bir sifarişnaməsi vardır. Bu barədə müəzzəmullah cənabın dostsevənə məktubu çatarsa, əlbəttə, o cənabla mehribanlıq izharı ilə razılaşılacaq, çünki məsələ onun ixtiyarında olduğu üçün zəhmət tələb etmir. Yazıldı 1267-ci ilin zilhiccə ayının 19-da. Cəlalınıza və ləyaqətinizə dostların böyük hörmət izharı ilə... 1 Səid Nəfisi. Tarix-e ectemai-ye siyasi-ye İran. II cild, səh.193 97 Qarapapaq tayfasına məxsus bir neçə ailənin İrəvandan köçməsi barədə dövlət başçısı əlahəzrət pad- şahın göstərişi ilə dostsevən knyaz Zanovun diqqətinə bir xahiş çatdırıldı. Rus sərhədçilərinin məlumatla- rından aydın oldu ki, İrana gəlmək arzusunda olan və dövlət başçısının müəyyənləşdirdiyi bir neçə ailə qəra- rını dəyişib. Lakin öz qərarında israr edən və adları göndərilmiş siyahıda olan digər 17-yə yaxın ailə müəy- yən olunaraq padişahın Rusiyaya müraciəti nəticəsində köçmək icazəsi aldı. O cənabın bu izn və icazəsindən rus dövlətinin müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq adları çəkilən şəxslərin qayıtmasının nə zaman və necə reallaşacağı aydın olur. Belə ki, erməni Yusif xan mühacirət üçün xahişnaməni Rusiya məmləkətinə çatdırmalıdır. Köçmək istəyən şəxs tələbnamə yazmalı və çar sarayından bu barədə göstəriş gəldikdən dərhal sonra İran dövlət başçısı iki dövlət arasında qayıdış yerini müəyyənləşdirməlidir. 3 şaban 1268-ci il" 1 İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Hurbayəzid bölgələrinin təşkilinə dair rus imperatorunun 1849-cu il tarixli fərmanı ilə İrəvan vilayəti meydana gəldi. Bu vilayət şimaldan Tiflis, şərqdən Yelizavetpol [Gəncə] vilayəti, qərbdən Türkiyə, cənubdan İran dövləti ilə həmsərhəd idi. Bu vilayətin ərazisi 27.830 kv.km, əhalisi 829.550 nəfər idi. İrəvan vilayətinin əhalisi ta- xılçılıq, heyvandarlıq, ipəkqurdu yetişdirmək, tütün- çülük, üzümçülüklə... məşğul idi. Vilayətdə hərbi inzi- bati işlər hərbi komandantlığın nəzarəti altında idi. O, hərbi məsələlərdə hərbi nazirə tabe idi. Vilayət işlərin- də isə Qafqaz canişininin göstərişlərini yerinə yetirirdi. 1 Əsnadi əz rəvabet-e İran ba məntəqe-ye Qəfqaz, səh.429-31 Yüklə 8,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|