Microsoft Word ittht docx
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Özünüidarə və özünütəşkiletmə
Təşkilat dedikdə, altsistemlərin kooperativ qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində sistemin mövqeyindən daha səmərəli strukturların yaradılmasına gətirib çıxaran geri qaytarılmaz proses başa düşülür. Təbiətin və cəmiyyətin tədqiqi göstərir ki, çoxlu sayda altsistemlərdən təşkil olunan bir çox mürəkkəb açıq sistemlər müəyyən şəraitlərdə özünütəşkiletməyə və təkamülə qadirdir 14 . Misal üçün canlı varlıqları, planetimizdə onların yaranmasını və inkişafını göstərə bilərik. Özünütəşkiletmə prosesinin təsviri və məqsədyönlü təşkilat ilə özünütəşkiletmə prosesləri arasında qarşılıqlı münasibətlərin dərk olunması problemi mərkəzi problemlərdən biri olaraq qalır. Özünütəşkiletmə mexanizmlərinin tədqiqinə yanaşmalar bu mexanizmlərin geniş müxtəlifliyi və çoxobrazlılığı ilə şərtlənir. Hələ Aristotelin vaxtlarından bəri təbii və ictimai proseslər üçün özününtəşkiletmənin əhəmiyyəti mücərrəd-fəlsəfi, hətta teoloji səviyyədə də olsa tədqiqatın predmeti olmuşdur. Dünya necə yaranmışdır və milyard illərdir ki mövcud olan Kainatın bütövlüyünün və dayanıqlılığının kök səbəbi nədir? Bu barədə yüzlərlə elmi iş yazılmışdır. Özünütəşkiletmə problemi xüsusilə ötən yüzilliyin ikinci yarısından sonra aktuallaşdı, bu kibernetikanın inkişafı ilə bağlı idi. Uzun zamanlar fəlsəfədə özünütəşkiletməyə yalnız canlı varlıqlara xas olan hadisə kimi yanaşılmışdır. Məlumatın “aşağıdan” yalnız əks əlaqə kanalının son nəticəsi kimi daxil olduğu, qərarların isə ancaq yuxarıda qəbul edildiyi mərkəzləşdirilmiş bir iyerarxiya strukturu anlayışı olaraq “heyvanda və maşında idarəetmə”nin kibernetik anlayışının, həqiqi sistemlərin fəaliyyətinin mürəkkəbliyini əks etdirmək, o cümlədən mürəkkəb sistemlərdə gedən özünütəşkiletmə prosesinin yaxşı izahedici modellərini yaratmaq gücündə
14
Организации Учебник Ростов-на-Дону «Феникс» 2008, səh 42 23
olmadığı ortaya çıxdı. XX əsrin 50-ci illərinin ikinci yarısında kibernetika mərçivəsində, özünü təşkil edən sistemlərin tədqiqinin klassik kibernetikdən daha çox sinergetikə yaxın olan özünütəşkiletmə mexanizmini təklif edən qeyri-klassik istiqaməti meydana gəlir. Belə “qeyri-klassiklər”dən biri kibernetikanın əsasını qoymuş N.Viner oldu. XX əsrin 60-cı illərinin əvvəlində sovet kibernetiki M.L.Tsetlin yazırdı: “Bütün idarəetmənin ünvanlı şəkildə yuxarıdan aşağı həyata keçirildiyini fərz etdiyimiz təqdirdə sistem olduqca mürəkkəbləşir. Oyunun şə rtləri verilmişdirsə, avtomatlar lazımi fəaliyyətləri artıq özləri tapır. Bununla yanaşı, onların fərdi göstərişlərə ehtiyacı yoxdur.” Qərbdə yeni yaranmış, 1975-ci ilə qədər elmdə yeni perspektivli istiqamət kimi öz yerini tutan “sinergetika” elmi distsiplinası kibernetikanın tədqiqat predmeti olan özünütəşkiletmə proseslərinin çevrəsini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Kibernetikaya dair elmi işlərdə özünütəşkiletmə hadisəsinin həm canlı, həm də cansız varlıqlara xas olması qeyd edilməklə universal olduğu deyilir. Məhz “sinergetika” termininin elmi istifadəyə daxil edilməsi özünütəşkiletmə problemlərinin tədqiqinə iki əsas yanaşmanı əlaqələndirir: kibernetik və sinergetik yanaşma. Özünütəşkiletməyə bu iki yanaşmanın fərqi hər ş eydən əvvəl sistemin davranışının məqsədyönlülüyünə münasibətdə özünü göstərir. Kibernetik yanaşma məqsədin əvvəlcədən müəyyənləşdirilməsini ehtiva edir, sistem bu məqsədə doğru sərbəst surətdə yönələrək onun ətrafında özünü təşkil edir. Sinergetik yanaşmada isə mexanizm məqsəd tələb etmir, sistemin özünü təşkil etməsi sistemin elementləri arasında qarşılıqlı fəaliyyət kimi təzahür edir. Təşkilatın yeni formaları heç bir xarici təsir və ya məqsəd olmadan qəfildən meydana çıxır. Həm kibernetika, həm də sinergetika idarəetmə anlayışına birinci dərəcəli ə həmiyyət bəxş edir, lakin bununla belə tamamilə müxtəlif məqsədləri güdürlər. Kibernetika sistemin əvvəlcədən verilmiş qaydada fəaliyyət göstərməsi üçün onu 24
idarə etməyə imkan yaradan alqoritm və metodların işlənib hazırlanması ilə məşğul olur. Sinergetikada təcrübə prosesində sistemin idarəedici parametrləri müəyyən şəkildə dəyişir və sistemin özünütəşkiletməsi yerinə yetirilmiş dəyişikliklərə reaksiya, yəni “idarəetmə rıçaqları”nın təsiri altında sistemin düşdüyü müxtəlif vəziyyətlər olaraq tədqiq olunur. Beləliklə əgər kibernetik sistem idarəedici orqanın təsiri altında təşkil olunursa, sinergetikada “idarəedici parametrlər” sistemin davranışını bilavasitə idarə etmirlər, onun daxili özünütəşkiletmə mexanizmini “işə salırlar”. Həm kibernetik, həm də sinergetik özünü təşkil edən sistemlərin davranışı məqsədyönlü görünür, lakin birinci halda məqsəd qabaqcadan verilir, ikincidə isə sistem daha yüksək təşkilata gedən inkişaf yolunu özü seçir. Hazırki dövrdə sinergetika və özünütəşkiletmə anlayışları çox vaxt sinonim kimi işlədilir. Həqiqətən də həm özünütəşkiletmə, həm də sinergetika konkret məkan və zamanda, istənilən təbiətin mürəkkəb, nataraz, dinamik, açıq sistemlərində nizamsızlıqdan təşkilatın necə formalaşmasını (özünütəşkiletmə) və həmçinin ə ks istiqamətli prosesləri (özünüparçalama) tədqiq
edir. Özünütəşkiletmənin hər iki mexanizmi – həm kibernetik, həm də sinergetik eyni ə sasa: elementlər arasında qəfildən meydana gələn əlaqələrə malikdir, bu əlaqələr strukturları ortaya çıxarmağa, idarəedici əmrlər olmadan yerli qarşılıqlı əlaqələrin sayəsində sistemdə təşkilat yaratmağa imkan verir. Mürəkkəb sistemlərin özünü təşkil etməsindən danışdıqda ilk öncə onların öz bütövlüyünü, hemostatik dayanıqlılığını qoruyub saxlamaq səylərini fərz etmək olar. Maksimal entropiya, xaos səviyyəsi həddinə çatmaqdan, “tarazlıqdan” mümkün qədər uzaqlaşmaq cəhdi özünü təşkil edən sistemin davranışında aparıcı tendensiyadır. Digər tərəfdən sinergetiklər iddia edirlər: dayanıqsızlıq olmasa inkişaf da olmaz, inkişafa gedən yol məhz dayanıqsızlıqdan, stresdən, təsadüfdən keçir. Qeyri-sabitlik və böhranlar ən yaxşının üzə çıxarılmasına və seçilməsinə imkan yaradır. “Yaxşı” sistem dayanıqsızlığın bu sahəsinin, özünün yol verilən stoxastiklik sahəsinin mümkün sərhədlərini bilir və
Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|