Microsoft Word ittht docx
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
hansısa qanunlara görə özünütəşkiletməni aktivləşdirmək vəziyyətinə gəlir. Beləliklə sistem risk edərək entropiya ilə mübarizə aparır. Sistemin özünütəşkiletməsi – bu, sistemin vəziyyətinin (və ya xüsusiyyətlərinin) dəyişməsinin elə bir prosesidir ki, məqsədi fərz edən mənbələrin necə olmasından asılı olmayaraq məqsədyünlü başlanğıc olmadan baş verir. Özünütəşkiletmə prosesini doğuran səbəblər həm daxili, həm də xarici ola bilər. Özünütəşkiletmənin elementlərindən də danışmaq olar. Özünütəşkiletmə mexanizmlərinin məcmusunu – dəyişkənlik, vərəsəlik, seçim – akademik N.N.Moiseyev bazar adlandırır. Məhz bazar çoxsaylı variantları təqdim edir, seçim prinsipləri, sistem qanunları və sabitlik isə onların içərisindən ən səmərəli olanlarını seçir. Moiseyevə görə, hələ Smit və Rikardonun tədqiq etdikləri bazar Universam bazarının xüsusi halıdır. nsanlar da çeynənmiş yollardan istifadə etdilər, belə ki, başqa yol sadəcə yox idi: insan iqtisadiyyatı ilə təbiət iqtisadiyyatının özünütəşkiletməsinin məntiqi eynidir. Bəzən özünütəşkiletmənin texniki, bioloji və sosial növlərini ayırırlar, belə ki bu növlərdə özünütəşkiletmə mexanizmlərinin fərqli prinsiplər üzərində qurulduğu güman edilir: • texniki – şərtlərin dəyişdiyi təqdirdə fəaliyyət alqoritmlərinin avtomatik dəyişdirilməsi proqramına əsaslanır (raketlərin özünüyeritmə sistemi, avopilot); • bioloji – növün qorunub saxlanmasının genetik proqramına və darvin üçlüyünə (dəyişkənlik, vərəsəlik və təbii seçim) əsaslanır; • sosial – zamanla dəyişən prioritetləri, dəyərləri və qanunları özündə ehtiva edən ictimai əlaqələrin ahəngdarlaşmasının ictimai sosial proqramına ə saslanır. Sosial sistemlərdə məqsədyönlü təşkilat və özünütəşkiletmə prosesləri arasında qarşılıqlı əlaqələrin dərk olunması təşkilatlanmış elmin ən mühüm vəzifəsi sayılır. Hər bir şirkətdə, firmada göstərişlərin, sənədlərin, planların, normativ aktların, instruksiyaların köməyilə idarə edilən məqsədyönlü təşkilatla 26
yanaşı həmişə təşkilatın sistem xüsusiyyətlərilə bir bütöv kimi və sinergetik effektlərlə bağlı olan “özünütəşkiletmə” prosesləri gedir. Həmin bu “özünütəşkiletmə” nə qədər olmalıdır? “Təşkilat/özünütəşkiletmə” nisbətində optimum hansı həddədir? Hansıa ümumi prinsiplər mövcuddurmu, müasir dilin və praktiki biliklərin köməkliyilə tövsiyələr işləyib hazırlamaq olarmı? Məlumdur ki, idarəetmə sistemi nə qədər sərtdirsə, yaradıcılıq və özünütəşkiletmə üçün bir o qədər az şərait vardır. Halbuki sistemin elementlərini “sərbəst üzmə”yə buraxsaq, qoyduğumuz məqsədə çatmamaq ehtimalı var. Bir tərəfdən, özünütəşkiletmənin effektlərinə qeyri-rəsmi əməkdaşlığın, icazəsiz fəaliyyətin sayəsində, digər tərəfdənsə aydın müəyyən edilmiş hədəfin və idarəedicilərin məqsədyönlü, aydın təşkil edilmiş fəaliyyətinin köməyilə nail olunur. Beləliklə sosial sistemlərin özünütəşkilinin təkamülü aşağıdakıları nəzərdə tutur: • qabaqcadan müəyyən edilmiş hədəfin olması. Sistem bu hədəfə sərbəst surətdə yönlənir, onun ətrafında özünü təşkil edir. Yaradıcı yanaşmanın, innovasiyalı inkişafın prioritetləri, peşə artımı, əmək fəaliyyətinin prestijinin yüksəlməsi böyük rol oynayır. • Idarəetmə strukturlarının elastikliyi, dəyişkənliyi və adaptivliyi. Sosial-pixoloji metodlar inzibati metodları sıxışdırır. Məhz müasir, şəbəkə strukturları ümumi səmərənin yüksəlməsini təmin edən sinergetik əlaqələri gücləndirir. Sərt iyerarxik strukturlar özünütəşkil üçün az imkanlar saxlayır. Özünütəşkiletmə gündəlik fəaliyyətdə kiçik sərbəst yarımşöbələrin, qərarların üfüqi və şaquli şəkildə razılaşdırılmasına maneçilik törədən bürokratik strukturlarla əlaqəli olmadığı zaman təzahür edir. • diversifikasiya, mərkəzsizləşdirmə, hər kəsin məhsuldarlığının yüksəldilməsi, idarəetmə qərarlarının qəbulunda və yeni əmək motivasiyasında iştirak.
27
• məhsuldar qüvvələrin çoxməqsədli istifadəsi, məlumatların, biliklərin ötürülməsi, nou-xau və s. • idarəetmə ilə özünüidarəetmənin vəhdəti. Sərt reqlamentasiya zamanı özünüidarəetmə sistemin daha fəal elementlərinin itirilməsilə adi idarəetməyə keçir. • özünütəhsil, özünütərbiyə, özünənəzarət. Bunun üçün firmada müvafiq şərtlər yaradılmalıdır. • özünüinkişaf təşkilatın yeni mərhələsinə keçid kimi (sturktur məlumatlarının toplanması, yeni məqsədin seçilməsi və strukturun dəyişdirilməsi) Müasir təşkilat elminə görə heç bir müəssisənin sərt idarəetmə şəraitində, özünütəşkiletmə və idarəetmə elementləri olmadan inkişafa nail ola bilməz. Məqsədyönlü idarəetmə fəaliyyətində sistemin özünütənzimləmə imkanlarını genişləndirən qərarlar qəbul edilməlidir. qtisadiyyatda özünütəşkiletmənin, özünüidarəetmənin və özünütənzimləmənin rolunun artması – dəyişən şəraitin mürəkkəbləşməsi və sürətlənməsinin qaçılmaz nəticəsidir. ctimai və təsərrüfat sistemlərində özünütəşkiletmə və
özünütənzimləmə proseslərinin genişləndirilməsi və stimullaşdırılması proqressiv iqtisadi metodların, meyarların istifadəsi əsasında baş verə bilər. Məsələn, yeni texnologiyaların, yeni layihələrin seçimi zamanı yalnız materialtutumluluq, enejitutumluluq, əməktutumluluq, təbiəttutumluluq, elmtutumluluq və s. meyarlarına cavab verənlər nəzərdən keçirilir. Verilmiş parametrlər texnologiyaların seçimini həyata keçirir. Beləliklə, sistemin özününtəşkilinin əsasında qanunlar, normalar, ənənələr və mədəniyyət durur. Mürəkkəb sistemlərin özünütəşkiletmə proseslərinin təkamülünün dərk olunması gələcəyin, inkişaf yollarının seçilməsi imkanı ilə bağlıdır. Istənilən dinamik sistemin qarşısına, nəticələri demək olar ki tamamilə qeyri-müəyyən olan böhranlı vəziyyətlərin çıxması qaçılmazdır. Bu, dərin praktiki əhəmiyyət kəsb edən ən mühüm sistem xüsusiyyətlərindən biridir: buradan belə qənaətə gəlmək Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|