Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 106 fikrinin davamı olaraq, «türk dilləri üçün müştərək olan xüsusiyyətlər»i qeyd etmiş (həmin xüsusiyyətlər: «a) sözdüzəldici şəkilçilərin hər biri bir qrammatik məna bildirir; b)ahəng qanunu bu dillərin hamısına xasdır; c) yalnız şəxs və kəmiyyətə görə uzlaşma vardır, cinsə görə uzlaşma yoxdur; d) təyin təyinlənəndən əvvəl gəlir; e) feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkibləri geniş yayılmışdır») və «bir sıra dillər üçün ümumi olan başlıca əlamətlərin belə sabit toplusu müvafiq dil tipini təşkil edir» (kursiv bizimdir – A.H.) – qənaətini səsləndirmişdir. 1 2.4.2. Türkologiya sahəsindəki bir sıra dəyərli tədqiqat- lardan məlum olduğu və daha öncəki araşdırmamızda izlədiyimiz kimi, ilk iki xüsusiyyət, sözügedən dillər üçün mütləq səciyyə daşıyan özəllik mahiyyətini kəsb etmir. Lakin türk dillərindəki heç də bütün şəkilçilərin yalnız bir qrammatik məna ifadə etməməsi ilə bağlı yaranan durumu ahəng qanunun «türk (aqlütinasiya) tipi»nin «vizit vərəqəsi» statusunu itirməsi ilə eyniləşdirmək olmaz. Belə ki, mövcud tipoloji «norma»dan kənaraçıxmalara baxmayaraq, «bir şəkilçi – bir qrammatik məna» modeli türk aqlütinasiyasının bərqərar olmasında həlledici rol oynamış, daha dəqiq desək, ümumiyyətlə, bir tipoloji təmayülün – hansı dildə təzahür tapmasından asılı olmayaraq, iltisaqiliyin özəyini təşkil edən başlıca faktorlar sırasında yer almışdır ki, bu da, həmin amilin arxa plana keçməsinin, bütövlükdə, iltisaqiliyin «süqutu» anlamına gəlməsi deməkdir. Affiksal polisemiyanın flektiv təmayülün fərqləndirici özəlliyi olmasının əks vəziyyəti – şəkilçi təkmənalılığının tipoloji delimitasiya faktoru olmasını şərtləndirməsindən dolayı, sözügedən qrup morfemlərin semantik tutumundakı 1 Вердийева З., Аьайева Ф., Адилов М. Дилчилик проблемляри. I щисся, Б., 1982, с.255. Azərbaycan Milli Kitabxanası 107 genişlənmə tendensiyası da, öz növbəsində, tipoloji anomaliya halları kimi səciyyələndirilməlidir. Bundan fərqli olaraq, istər türk dillərində, istərsə də iltisaqi quruluşlu digər dillərdə ahəng qanunun zəifləməsi və ya tamamilə aradan qalxmasını, birmənalı şəkildə, tipoloji sapma hadisəsi qismində dəyərlənmək çətindir. Daha öncəki araşdırmamızda uyğur «umlautu» ilə bağlı təhlillərimiz çərçivəsində sinharmonizmin ikili tipoloji təbiətə malik olması haqqında ehtimallarımızı paylaşacağımızdan 1 , tədqiqatın bu məqamında sözügedən məsələyə daha dərindən nüfuz etmədən, sadəcə olaraq, onu bildirmək istərdik ki, ahəng qanunun, iltisaqiliyin bir tip olaraq bərqərar olmasında müstəsna rol oynamasına baxmayaraq, onunla həmin (tipoloji) təmayül arasında birbaşa qarşılıqlı şərtləndirmə mövcud deyil. Daha dəqiq desək, burada bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz. Bununla belə onu da inkar etmək olmaz ki, sinharmonizmin zəifləməsi iltisaqi dilləri səciyyələndirən başlıca xüsusiyyətlərdən biri sayılan kök-şəkilçi sərhəd toxunulmazlığı özəlliyinin aradan qalxmasını istisna etməyən proseslərə yol açır. Lakin yenə də həmin prosesin fəsadları tipoloji sapma hadisəsi kimi xarakterizə edilə bildiyi halda, təhrikedici amil (yəni, sinharmonizmin zəifləməsi və ya aradan qalxması) struktural anomaliya qismində səciyyələn- dirilmək imkanından məhrumdur. Bir sözlə, iqtibas gətirilən mülahizədə səsləndirilənlərdən fərqli olaraq, biz, ahəng qanununu türk aqlütinasiyasının realizasiyasını şərtləndirən hadisə qismində dəyərləndirmək fikrindən uzağıq və düşünürük ki, bu frenkventalinin – yalnız 1 Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам.дисс. Б. ,2006, с.38-82; Щажыйева А.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007, с. 55-175 Azərbaycan Milli Kitabxanası 108 müəyyən qrup dillərə xas olan özəlliyin struktural «norma» qismində nəzərdən keçirilməsi «türk tipi» daxilində yarımtiplərin fərləndirilməsinə yol aça bilər. Yeri gəlmişkən, bir qədər haşiyəyə çıxaraq onu da qeyd etmək istərdik ki, dilin bütöv sistem olaraq (tam şəkildə) tipoloji xarakteristikasının verilməsini o qədər də məqsədəuyğun saymayan V.Skaliçkadan fərqli olaraq, onun yaxın həmkarı – Praqa funksional dilçilik məktəbinin digər görkəmli nümayəndəsi – N.S.Trubetskoy dil tipinin müəyyənləşdirilməsi zamanı yarusların qarşılıqlı əlaqəsindən çıxış edərək «hind-Avropa tipi» üçün ümumi olan altı struktur özəllik qeyd etmiş və həmin göstəricilərin ayrı-ayrılıqda (qeyri hind-Avropa) başqa dillərdə də təsadüf edilməsinə baxmayaraq küll halında yalnız sözügedən dil ailəsində yer aldığını önə sürmüşdür. 1 Azərbaycan dilçisinin «türk tipi» ilə bağlı mülahizələ- rində təxminən oxşar yanaşma sərgiləndiyindən N.S.Trubets- koyun fikirlərinin üzərində bir qədər dayanaraq onu bildirmək istərdik ki, «hind-Avropa problemi haqqında düşüncələri»ni paylaşan görkəmli alim öz araşdırması ilə iki məsələyə: 1) dillərin genealoji təsnifatının tipoloji bölgü ilə yaxın əlaqəsi; 2) və bu əlaqənin məntiqi davamı olaraq, müxtəlif dil ailələrinin təsbitini mexanikləşdirən və ya (əks mövqedən yanaşılsa) hər hansı bir dil tipinin spesifik növünün (yəni, daha öncə də, söylənildiyi kimi, sami və hind-Avropa flektivliyi arasında bərabərlik işarəsi qoymaq olmaz) müəyyən qrup (qohum) dillərə aidliyi təsdiqləyən tipoloji özəlliklərin məcmusunun tərtib edilməsi problemlərinə münasibət bildirmişdir. Bu yanaşmanın özlüyündə tipoloji xarakterologiya 1 Трубецкой Н.С. Мысли об индоевропейской проблеме // Вопросы языкознания, 1958. №1, стр.70-71. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|