27
olduğu kimi Azərbaycanda da bu coğrafi məkanlar var.
Qarabağın bütün ərazisi Azərbaycan xalqına məxsusdur.
Qarabağ təkcə Azərbaycan Respublikasının deyil, Yaxın və Orta
Şərqin mədəniyyət beşiyidir. Artıq bu məsələlər özünün
ümumbəşəri hüququnu əldə etmişdir.
Ulu Tanrı Qarabağa bütün təbii nemətləri bəxş etmişdir.
Diyarın təbii zənginliyi, flora və faunası xarici düşmənləri
həmişə özünə cəlb etmişdir. Tarix sübut edir ki, Qarabağ
Dünyanın cənnət məkanıdır. Bu məkan yalnız və yalnız
Azərbaycan xalqına məxsusdur.
Qarabağın çox hissəsi yüksək yayladır. Qarabağın iqlimi
mülayim, təmiz bol sulu, torpağı məhsuldardır. Bu şərait türk
hökmdarlarının da diqətindən kənarda qalmamışdır.
1064-
cü ildə Gürcüstan səfərindən qayıdarkən Böyük
Səlcuq hökmdarı Məlikşah Qarabağda qışlamışdır. Elxanilərin
qış iqamətgahı Qarabağda yerləşirdi. Əmir Teymur və daha
sonra Ağqoyunlu hökmdarları da Qarabağda qışlamağı
xoşlayırdılar (4, s.26, 27).
XIII-
XIV əsrlərdə Qarabağ Azərbaycanda baş verən
ictimai - siyasi h
adisələrin əsas mərkəzlərindən biri idi.
Hülakülər və Cəlalilər dövlətlərinin hökmdarları həmişə
Qarabağda istirahət edirdilər. Qazan xan və Arqun xan
Qarabağda taxta çıxmışdılar. (4, s.27)
Qarabağ 551-ci ildən alban katalikosunun daimi
yaşayış yerinə, 630-cu ildən isə Mehranilər sülaləsindən olan
böyük alban knyazları Varaz Qriqorun, Cavanşirin və
başqalarının iqamətgahına çevrilir. (12, s. 40)
Tarixin müəyyən mərhələlərində mövcud dövlətlərin
zəifləməsi və onlar güclü dövlətlərin hərbi müdaxiləsinə cavab
verə bilməmələri nəticəsində ya onların işğal zonasına çevrilir,
ya da ərazilərinin müəyyən hissəsini itirirlər. Qafqaz Albaniyası
da bu vəziyyədən kənarda qalmamışdır.
Qafqaz Albaniyasının ərazisi VIII əsrdən başlayaraq
ciddi təbəddülatlara uğradı. Buna səbəb ərəb yürüşləri,
ölkənin Xilafətin tərkibinə qatılması, Alban dövlətinin
28
süqutu, İslam dininin tədricən yayılması və xristianlığın
qismən olsa da aradan çıxması idi» (12, s. 42)
Göründüyü kimi, qədim Alban dövlətinin VIII əsrdən
başlayaraq tarix səhnəsindən çıxmasının obyektiv səbəbləri
vardır. Bütün bunlar Albaniya adının tarix səhnəsindən
çıxmasına gətirib çıxardı. Onun ərazisi üç vilayətə – Arran,
Muğan və Şirvan vilayələrinə bölündü. (12, s. 42). Bu
böl
günün yekunu olaraq «Arran» adı ilə yalnız Kür çayından
Araz çayı arasındakı torpaqlar nəzərdə tutulurdu. Muğan daha
geniş ərazini əhatə edirdi. Belə ki, Muğan Kürün Araza
qovuşduğu yerdən cənub-şərqdəki əraziləri əhatə edirdi.
«Kürün sol sahili əraziləri (Dərbəndin şimalına kimi) isə
Şirvan adlandırılmağa başladı» (12, s.42).
Qarabağın orta əsrlər tarixinə nəzər saldıqda məlum olur
ki, bu dövrdə Qarabağda bir sıra dövlət qurumları təşəkkül
tapmışdır. Bunlar xırda dövlət qurumaları olmalarına
baxmayaraq tarixdə çox böyük rola malik olmuşlar. «Girdiman
hökmdarlığı, Xaçın knyazlığı və Qarabağ xanlığı bu
baxımdan diqqəti cəlb edir» (12, s. 101).
XIII əsrdə Qarabağın ərazisində yaranan Xaçın məlikliyi
yerli alban nəslinə məxsus idi. Xaçın xristian alban məlikliyi
Qarabağın dağlıq ərazisində yerləşirdi. Xristianlığı qəbul edən
Xaçın alban məlikliyi öz varlığını XIX əsrin əvvəllərinə kimi
qoruyub saxlaya bilmişdir. XIII əsrdə də Arranın əhalisi
türklərdən ibarət olduğu mənbələrdə öz əksini tapmışdır.
XIII əsrin anonim məxəzi olan «Əcaib əd-dünya»da
məlumat verilir ki, «türklər Arranda əsas etnik qrup idi.
Arranda 100.000 türk süvarisi var idi» (13, s. 24).
İndi də bir qədər Arsax-Xaçın knyazlığı haqqında. Bu
knyazlığın siyasi, iqtisadi və sosial yüksəlişi XII-XIII əsrlərə
təsadüf edir. «Qədim Albaniyanın bir hissəsi olan bu
knyazlığın mərkəzi Xaçınçayın və qismən də Tərtər çayının
bölgələrində yerləşirdi. Alban Mehranilər sülaləsinin
nümayəndələrindən, xəlifələrindən biri olan Həsən Cəlal
(1215-
1261) bu knyazlığın hökmdarı idi… O, mənşəcə alban
29
idi (13, s. 41).
Sənədlər sübut edir ki, Həsən Cəlal yüksək
siyasi titullar daşımış… Arsax ölkəsinin mütləq hökmdarı
olmuşdur.
Arsaxda bir çox tarixi abidələr Həsən Cəlalın
göstərişi ilə inşa olunmuşdur. Bu tarixi memarlıq
abidələrinin bir çoxu bu günə kimi Qarabağda qalır.
«Qansazar monastr kompleksi Həsən Cəlalın göstərişi ilə
inşa olunmuşdur… Həsən Cəlalın nəsli və 1261-ci ildə isə özü
də burada dəfn olunmuşdur… Həsən Cəlal bu kilsəni
Albaniyanın «taxt-tac kilsəsi» adlandırırdı. Kilsədə olan daş
kitabələrində yazılmışdır ki, bu kilsə albanlar üçün inşa
edilmişdir» (13, s. 43)
Hal-
hazırda Qansazar kilsə kompleksində 84 daşüstü
yazı mövcuddur. Qarabağın dağlıq ərazisində yerləşən
Ağdərə rayonunun Vəngi kəndində yerləşir. Bu memarlıq
abidəsi orta əsr alban memarlıq məktəbinin nadir incisidir.
Onu da qeyd edək ki, erməni memarlığında QANZASAR
alban memarlığının bənzəri yoxdur. (13, s. 43)
Yuxarıda deyildiyi kimi vətəni, topağı olmayan, dağ
yəhudiləri ilə qaraçıların törəmələri olan ermənilər tarixdə yadda
qalan heç bir mədəni irs yarada bilməmişlər.
«XV əsrdə alban Həsən Cəlal (Cəlairlər)
Qaraqoyunlu Cahanşahdan «məlik» titulunu aldı. Sonralar
cəlalilər nəsli beş alban feodal knyazlığına –məlikliyinə –
Gülüstan, Çilaberd, Xaçın, Vərəndə və Dizaq məliklərinə
parçalandılar. Erməni tarixşünaslığında məliklik titulu
erməni gerçəkliyi kimi qələmə verilməyə cəhd göstərilmişdir.
Lakin məlik titulu Xaçın vilayətində yaşamış alban feodal
nəsilləri üçün xasdır. Bu nəsillər Həsən Cəlalın nəsli ilə, daha
qədimlərdə isə Mehranilər və alban Arşagirlər sülalələri ilə
bağılıdır» (13, s. 45)
Məlik ərəb mənşəlidir. Onun ermənilərə aidiyyatı
yoxdur. Bu istilah «Qaraqoyunlu hərbi-köçəri əyanlarının
ictimai-
hüquqi normalarının doğurduğu nəticələrdən
biridir. Erməni gerçəkliyi üçün işxan, tanuter, paron
Dostları ilə paylaş: |
