180
baş vermişdir. Qranit və dioritlərin təzahür
kompleksinin impakt modeli
zərbədən sonra regional gərginliyin zəifləməsilə təyin olunmuşdur.
Şəkil 76. Mərkəzi halqavarı struktur və kalderanın quruluş sxemi
(Tixomirov, 1985):
a-blok diaqramında mərkəzi-halqavarı strukturlar və onların müxtəlif (A, B, C) kəsim səviy-
yəsində təsviri (mərkəzi hissə, hd-halqavarı dayka, kd-konik dayka); b- müxtəlif kəsiliş səviy-
yəsində kəsiliş (b) və planda (v) kalderalar.
Mantiya mənşəli halqavarı strukturlar Anqol qalxanının cənubunda erkən
proterozoy yaşlı Kunen qabbroanortozit massivində müəyyən edilmişdir. Bu
strukturun orta ölçüsü (diametri) 10-20 km, maksimum isə 60 km təşkil edir.
Məxsusi Kunene massivi qabbro, anortozit, norit və olivinli anortozit “qat”la-
rından təşkil olunmuş, diferensasiyaya uğramış iri intruziv kütlədir.
Afrikada məşhur halqavarı strukturlardan biri
Tauden sineklezi daxilində
yerləşən Rişat strukturu hesab olunur. O, Reqibat massivinin şərq yamacında
rifey və alt və orta paleozoy çöküntülərinin inkişaf tapdığı sahədə yerləşir.
Müəyyən olunmuşdur ki, Rişat strukturu onun daxilində qismən açılan dolerit
intruziyası ilə əlaqədardır. Oxşar və nisbətən kiçik ölçülü struktur Axahhar
massivinin cənub kənarında aerofotoşəkillərdə qeyd olunmuşdur. Bunlar devon
yaşlı çöküntüləri yarmış intruzivlərlə əlaqədardır.
Qabbro qranitoid halqavarı strukturuna Sudanın Şimal-Şərqində Qırmızı
dəniz sahilindən 75 km məsafədə yerləşən Sasa intruzivini aid etmək olar.
Intruziv massiv diametri 6 km olan halqavarı formaya malik olub, mərkəzində
qabbroidlər, kənarlarında isə peqmatitlərin damar və ştokları,
karbonat süxur
kütlələri, karbonatitlər və qranitlər inkişaf tapmışdır.
181
Tipik oxşar, mərkəzi hissəsi qələvi qabbroidlərdən təşkil olunmuş halqa-
varı intruziya Sudanın şimal hissəsində, Qırmızı dənizdən 120 km qərbdə
yerləşən Salala intruzivi hesab olunur. İntruziya oval (oxun uzunluğu 7-85 km)
formaya malikdir. O, erkən proterozoy əmələgəlmələrdə təzahür etmişdir, bifo-
kal quruluşludur və bir neçə böyük və kiçik halqavarı komplekslərdən təşkil
tapmışdır.
Qabbroların “laylanma”sından təşkil olunmuş halqavarı intruzivlər
Tanzaniyanın cənubunda Ubendiy zolağında üst arxezoy yaşlı qabbroanortozit
kompleksini və katarxey ortoqranulitlərini yararaq, Nyassa-Rukva-Tanqanika
riftinə uyğun gələn zona əmələ gətirir.
Ərəbistan-Hubiy qalxanında “laylanmış” qabbro massivləri Qırmızı dəniz
və Aden körfəzi ərazisində lokallaşmışdır. Onlar Səudiyyə Ərəbistanında,
Misirdə və Sudanda geniş inkişaf tapmışdır. Səudiyyə Ərəbistanında “laylan-
mış” qabbro massivləri 0,83 km-dən 10-24 km-ə qədər
ölçüyə malik olmaqla,
dairəvi oval formaya malikdir. Əksər hallarda onlar qneysli bloklar arasında
sinklinal quruluşları əmələ gətirən aşağı rifey yaşlı yaşıldaş qatını yarırlar.
Massiv əsasən kosmik şəkillərdə yaxşı deşifrə olunan klinopiroksenli qabbro-
lardan, noritlərdən, troktolitlərdən və anortozitlərdən təşkil olunmuşdur.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Afrika qitəsi halqavarı quruluşlu intruziv-
ləri əmələ gətirən qələvi süxurların və onlarla əlaqədar olan karbonatitlərin
geniş inkişafı ilə xarakterizə olunur. Qələvi maqmatizm təzahüretmə vaxtına
görə erkən kembriyəqədərdən Oldon-Zenqayi (Kenya) vulkanının karbonat
lavalarının müasir axınına qədərki dövrü əhatə edir.
Qələvi maqmatizm təzahürünün maksimum fəallığının üç dövrü ayrılır:
kembriyəqədər erkən paleozoy,
gec paleozoy, mezozoy (perm, trias, yura,
təbaşir) və kaynazoy.
Qələvi süxurlar adətən polifasial tərkibi və uzunmüddətli inkişafı ilə
xarakterizə olunan mürəkkəb, çoxfazalı halqavarı massivlər əmələ gətirir. Onlar
qələvi ultraəsasi, qələvi qabbro və nefelin siyenit tərkibli süxurları (siyenitləri,
nefelinli siyenitləri, iyolitləri, qələvi qabbroları, hipoksenitləri, karbonatitləri və
s.) əks etdirirlər. Çoxfazalı massivlərdə qələvi süxurlar adətən halqavarı
intruzivin nüvəsini əmələ gətirən ultraəsasi süxurlarla birlik əmələ gətirirlər.
Daha tipik halqavarı massivlər üçün aşağıdakı süxur ardıcıllığı xarakterikdir:
siyenitlərdən nefelinli siyenitlərin xarici hissəsinə və iyolitlər və piroksenitlər
karbonatit ştoklarına qədər. Ayrı-ayrı massivlərin formalaşması 50-70 mln.il
intervalında baş vermişdir. Lakin Nubiy qalxanında isə halqavarı intruzivlərin
formalaşma intervalı 200-300 mln.il olmuşdur.
Qələvi süxur və karbonatit massivləri müəyyən
dərəcədə eroziyaya uğra-
mışdır. Tipik intruziv əmələgəlmələrdən tədricən (izometrik ştok və daykalar-
dan) özündə eroziyaya uğramış vulkanların boğaz fasiyasını əks etdirən tipik
lava, tuf və vulkanik brekçiyalardan təşkil olunmuş vulkan-plutonik kompleks-
lərə keçid müşahidə olunur.
182
Halqavarı intriziv massivlərin təyin olunması qeyri bərabərdir. Onlar bir
cərgədə konsentrasiya əmələ gətirir və ya sıx yerləşmiş olurlar. Bir sıra tədqi-
qatçıların qeyd etdiyi kimi, əksər Şərqi Afrika qələvi süxur və karbonatit mas-
sivləri rift zonasının və karbonatitlərin kəsişmə qovşağına uyğunlaşmışdır və
müxtəlif tərtibli qırılmaların kəsişməsi və şaxələnməsi ilə təyin olunur. Mas-
sivlərin yerləşməsində qırılmaların rolunu nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki,
bu əlaqə universal deyildir. Hər bir qırılma, o cümlədən rif parçalanmaları
qələvi karbonatit maqmatizmi üçün maqma nəzarətedici hesab olunmur.
Ərəbistan-Hubiy qalxanında gec proterozoy qələvi
intruzivləri şimal-şərqi
Sudanda Qırmızı dənizin qərbində inkişaf tapmışdır. Onlar burada quruluşunda
minimum iki sərbəst intruziv kompleks ayrılan halqavarı intruziya massivilə
təmsil olunmuşdur. Çoxsaylı və çoxfazalı massivlər uzunmüddətli inkişafı ilə
xarakterizə olunur. Onların diametri 1-3 km-dən 15-20 km-ə qədərdir. Halqa-
varı massivlər quruluşlarına görə üç qrupa ayrılırlar. Birinci və ikinci qrupu
mərkəzi hissəsi qabbroidlərdən və qələvi süxurlardan təşkil olunmuş massivlər
təşkil edir. Üçüncü qrupa isə kaldera tip halqavarı komplekslər aid edilir.
Radioloji təyinetmənin məlumatlarına görə (K/Ar) üsulu), halqavarı intruzivlər
735-430 mln. il əvvəl, daha doğrusu, gec proterozoy
erkən paleozoy dövründə
formalaşmışdır. Ayrı-ayrı halqavarı massivlərin formalaşma intervalı (140 mln.
il əvvəl) təşkil edir.
Hubiy qalxanında qələvi intruzivlərin yerləşməsində uzun müddətli inki-
şafa malik, dərinlik yatımlı submeridional parçalanmalar başlıca rol oynayır.
Karbonatitli Yueş halqavarı kompleksi ən iri niobium yataqlarından biri
hesab olunur. Massiv submeridional istiqamətli ellipsoid formaya malikdir.
Massivin mərkəzində kankrititli siyenit massivləri durur. Massivin təmas
süxurları albitləşmiş və albitmikroklinegirinli, fenitlərə çevrilmişdir.
Qabıq maqmatizmlə əlaqədar olan plutonogen halqavarı strukturlar mezo
və ministrukturlarla təmsil olunmuşdur, makrostrukturlar iştirak etmir. Onların
əksər hissəsi fanerozoy zolağında və qədim platformalarda yerləşmişdir. Onlar
üçün sahəvi yerləşmə səciyyəvidir, bəzən iri parçalanma zonaları boyunca
zolaqlı yerləşmələri qeyd olunur.
Plutonik halqavarı strukturlar qabıq qranitoid maqmatizminin təzahürü
zamanı litosferin səthində, səthəyaxın hissəsində və gizli formalaşa bilirlər.
Onlar geniş spektrdə qabbrodiorit və dioritlərdən alyaskitlərdən
və qələvi-qranit
tərkibli intruzivlərə qədər qabıq maqmatizmi intruziyası ilə müşaiyət olunurlar.
Plutonik halqavarı strukturların əlaqədar olduğu intruziyaların forması olduqca
müxtəlifdir. Bunlar iri batolitlər və ya geniş çatlı intruzivlər ola bilərlər.
Plutonların sərhədlərilə qarşılıqlı əlaqəsinə görə, halqavarı strukturların
erozion kəsilişində üç morfoloji tip ayrılır: qranitoid plutonunun bütövlükdə
daxili erozion sərhədində yerləşən endoplutonik halqavarı strukturlar; pluton-
ların kiçik əyilmələri istisna olmaqla, plutonun çıxışlarına uyğun gələn pluton-
kənarı strukturlar; ekzoplutonik strukturlar. Bu zaman qranitoidlərin çıxışları