Microsoft Word meyve ve terevezlerin emali texnologiyasi 1

2.2.6. Qabaq tərəvəzləri 
 
Bu qrupa xiyar, kabaçki, patisson, yemiş, qarpız, qabaq və s. 
aid edilir.
Xiyar
– qədim tərəvəz bitkisi olub, çox populyardır. Xiyar 
meyvələri yüksək miqdarda nəmliyi və aşağı şəkərliyi ilə fərqlə-
nir. Xoşa gələn ətri və orqanizm üçün vacib olan mineral maddə-
ləri (kalium, dəmir, fosfor, yod və s.) ilə dəyərləndirilir. Xiyarda 
az miqdarda vitaminlər – karotin, B
1
, B
2
, B
6
, PP, pantoten turşusu 
olur.
Xiyarın təsərrüfat – botaniki sortları eyniləşdirildikdə aşağıdakı 
əlamətlər nəzərdə tutulur: səthinin vəziyyəti, rəngi və istifadə 
məqsədi. 
Xiyar meyvələri iriliyinə görə qruplara bölünür: I qrup qısa 
meyvəlilər – uzunluğu 11 sm, II qrup qısa meyvəlilər – 14 sm-ə 
qədər, orta meyvəlilər – 25 sm-ə qədər və uzun meyvəlilər – 25 
sm-dən çox. 
Xiyar meyvələri oval, uzanmış-oval, silindrşəkilli və s. forma-
da ola bilir. Meyvələrin rəngi açıqdan tünd-yaşıla qədər dəyişir.
Hamar səthli iri meyvəli xiyarlar əsasən təzə halda, səthi tikanlı 
xırda meyvəlilər isə duza qoymaq və konservləşdirilmək üçün isti-
fadə olunur.
Qarpız.
Sulu, şirəli meyvələri çoxlu asan həll olan şəkərlərə, 
əsasən fruktozaya malikdir, yaxşı susuzluq yatırmaq xüsusiyyətli-
dir. Lətinin rəngi likopin və karotin rəngləyici maddələrinin möv-
cudluğu ilə əlaqədardır. Bundan başqa qarpız dəmir duzlarının 
yüksək miqdarı ilə fərqlənir. Qarpız tam yetişkənlik mərhələsində, 
yəni meyvədə 8-10% şəkər toplandıqda yığılır.
Qarpızın əsas eyniləşdirmə əlamətlərinə forması, iriliyi, rəngi, 

---

98 
səthinin cizgiləri, konsistensiyası, lətinin dadı, nəqliyyata və sax-
lanmağa dayanıqlığı, qabığının qalınlığı, tez yetişkənliyi aiddir.
Qarpızlar formasına görə şarşəkilli, ellepsvari, silindrşəkilli və 
s.; iriliyinə görə - iri (diametri 22 sm-dən çox), orta (18-22 sm), 
xırda (18 sm-dən az); qabığının qalınlığına görə - zərif qabıqlı 
(0,5-1 sm), orta qalınlıqda (1,0-1,5 sm) və qalın qabıqlı (1,5 sm-
dən çox) olur. 
Yemiş.
Vətəni Orta və Kiçik Asiyadır. Qarpızdan fərqli olaraq 
toxumları meyvənin ortasında – bir toxum kamerasında yerləşir. 
Yemiş sulu, şirin, ətirli lətə malik olub, 19%-ə qədər əsasən saxa-
rozadan ibarət olan şəkərlərə, həmçinin üzvi turşulara malik olur. 
Onda az miqdarda C vitamini və karotin olur. Qarpız kimi yemiş 
də yüksək miqdarda dəmir duzlarının olması ilə fərqlənir.
Yemiş sortları mənşəyinə (orta aşıya və avropa), yetişmə müd-
dətinə, forma, səthinin vəziyyəti, meyvələrin iriliyi, konsistensiya-
sı, lətin dadı və ətri, saxlanma və nəqliyyata dayanıqlığına görə 
fərqlənir.
Yemiş meyvələri iriliyinə görə iri (dəyirmi formalar üçün 
uzunluğu 22 sm-dən, uzun formalar üçün 30 sm-dən çox), orta 
(15-22 və 25-30), xırda (uyğun olaraq 15-dən az və 25 sm). 
Yemişlər dadına görə çox şirin, şirin və qeyri-şirin ola bilir. Ət-
rinə görə meyvələr vanilli, armudu, ot ətirli və xüsusi iyli ola bilir. 
Yemiş meyvələri təzə halda, həmçinin sukatlar, püre, povidlo, 
kompot, yemiş balı, muss, marinad, eləcə də qurudulmuş, solux-
durulmuş və dondurulmuş məhsullar hazırlamaq üçün istifadə olu-
nur. 
Yemiş yetişmə müddətinə görə tez yetişən (vegetasiya dövrü 
60-80 gün), orta müddətə yetişən (80-100 gün), payız-qışlıq (110 
gündən çox) ola bilir. 
Yemişin tez yetişən sortları bir neçə gün, orta yetişənlər – 1-2 
ay, gec yetişənlər – 4-6 ay qala bilir. Orta Asiya sortları daha yax-
şı saxlanır və bundan başqa yüksək dad keyfiyyətinə və şəkərliyə 
malik olur. 
Qabaq.
Qədim zamanlardan məlum olub, qidada bizim eradan 

---

99 
3 min il əvvəl istifadə olunduğu bildirilir. Avropaya Amerikanın 
kəşfindən sonra gətirilmişdir. Qabaq meyvəsi 8-10% şəkərlərə, C, 
B
1
, B
2
vitaminlərinə, karotinə, azotlu birləşmələrə, pektin maddə-
lərinə, dəmir duzlarına, fosfora və s. malikdir. Qida maddələrinin 
kəmiyyət və keyfiyyət tərkibi qabağı pəhriz məhsuluna çevirir. 
Qabaq meyvələri qənnadı istehsalında povidlo, mürəbbə, şirələr; 
mətbəxdə - qızardılmış, bişirilmiş və s. formalarda istifadə olunur. 
Qabaq toxumunda 20-40% yağ olur. Ondan tibbdə bir çox xəstə-
liklərin qarşısının alınması və müalicəsi üçün istifadə edilir. 
Qabaq meyvələri yaxşı saxlanır, qidada qış və yaz aylarında is-
tehlak olunur.
Qabağın bütün sortları üç növə bölünür: iri meyvəlilər – kütləsi 
50 kq-a qədər, bircinsli rəngə və yumşaq qabığa malik olanlar; 
adi-bərk qabıqlı, soyuğa davamlı; muskatlı – isti sevən, gec yeti-
şən sortlar. Qabağın iri meyvəli sortları heyvandarlıqda yem kimi, 
adi sortları – süfrə məqsədləri üçün istifadə edilir.