Microsoft Word Munasib?tl?rin balaslasd?r?lmas? I cild doc
Yüklə 4,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
103
Bunun ardınca müxtəlif sahələrə aid olan regional təşkilatların meydana gəlməsi prosesləri sürətləndirilmişdir. 104
məntiqi nəticəyə gəlinir ki, münasibətlər sisteminin tarazlı xasiyyətinə vurulan kəskin zərbə özündən sonra kəskin və ciddi nəzarətə ehtiyacı olan vəziyyətləri yaradır və vasitələri meydana gətirir. Elə dünya müharibələrindən sonra ideologi- yaların insanlar tərəfindən məcburən qəbul edilməsi də insanların ruhu ilə hərəkətləri arasında tarazlığın pozulmasını şərtləndirirdi. Müharibələrdən sonra ideologiya cəbhələri xalqlar, insanlar arasında tarazlı münasibətlərə zərbələr vururdu və insanları yaxınlaşmağa qoymurdu. Ümumdünya münasi- bətlər sistemində ayrı-ayrı cəbhələr arasında soyuq məkanlar formalaşırdı və qütblərarası gərginlik qurşaqları formalaşırdı. Gərginlik qurşaqları isə həmin məkanlarda yaşayan insanlar üçün əlavə “çətirlər” (“Günəş şüalarının, istiliyin qabağını kəsən” vasitələr) məkanına çevrilirdi. Yer Kürəsinin iki ideoloji qütbündə olan siyasi idarəetmə rejimləri və kütləvi qırğın silahları insanları daima gərginlikdə yaşadırdı. XX əsrin ikinci yarısında, II Dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra 1 dövlətlər, xüsusilə böyük gücə malik olan dövlətlər, dünyadakı proseslərə nəzarəti əllərinə almaq təşəbbüsünü irəli sürdülər, sistem yaratmaq təklifi edildi, nəticədə dünya münasibətlərinin nəzarət və idarəolunması, bu baxımdan tənzimlənməsi mexanizmini yaratdılar. Münasibətlərin idarə olunmasını məhz münasibətlərin özləri vasitəsilə hə
105
dövlətlər qarşılıqlı olaraq dünya üzərində regional, region- lararası və mərkəzi nəzarət mexanizmini formalaşdırmaqla, həmçinin, sahələr üzrə ixtisaslaşmış münasibətlər sistemi formalaşdırmaqla, struktural sülh sistemini yaratmış oldular. Regionlarda və qlobal miqyasda sülh sistemləri yaranmış oldu. Böyük dövlətlər münaqişə, böhran, müharibə, digər silahlı toqquşmlarla və gərginliklərlə müşahidə olunan vəziyyətlərin idarəolunması mexanizmini meydana gətirərək, bir növ dünyanın bütün regionlarında nəzarət mexanizmini yaratmış oldular. Dünyadakı siyasi proseslərə nəzarət, bu baxımdan proseslərin idarəolunması mexanizminin formalaşmasının mənfi xüsusiyyətləri də mövcud idi. Dünyanın güclü dövlətləri hesab edilən ABŞ və SSRİ fərqli münasibətlər sistemini formalaşdırmaqla, həm də iki fərqli ideologiyanın hökm sürdüyü təsir zonalarını formalaşdırdılar. Bu baxımdan XX əsrin II yarısının geosiyasi mühiti dünyanın iki siyasi qütbə bölünməsi ilə müşahidə olundu. İki qütbə bölünmə demək olar ki, bütün dünyaya birbaşa və ya dolayısı yolla təsir edən soyuq
təhdid ucbatından inamsızlıq, riyakarlıq, “ikili standart”, soyuqluq, etibarsızlıq, ümidsizlik və s. bu kimi mənfi halların inkişafını sürətləndirdi. ABŞ və SSRİ münasibətlər üzərində təsir mexanizmləri yaratmaqla, iki fərqli qütblərdə XX əsrin 80-ci illərinin sonlarına qədər dünya dövlətləri aralarında olan münasibətlərin idarəolunmasında mərkəzi nəzarətedici element kimi rol oynayırdılar. Böyük dövlətlər həm özləri ilə orta və kiçik gücə malik olan dövlətlər arasında münasibətlərə nəzarət edirdilər, həm də orta və kiçik dövlətlər arasındakı münasi- bətlər üzərində nəzarətçi, bu baxımdan kənar idarəedici funksi- yasını yerinə yetirirdilər. Nəzarətin özü dövlətlər (tərəflər) arasındakı münasibətlərdə qarışıq vəziyyətləri üzə çıxarırdı. Böyük dövlətlər münasibətlər üzərində nəzarət sistemini və mexanizmini yaratmaq üçün ən əlverişli variant olaraq hərbi,
106
iqtisadi və siyasi baxımdan təşkilatlar yaradırdılar və təşkilatlarda aparıcı mövqeyə malik olaraq münasibətlərin fundamental istiqamətlərini, obyekt və sahələrini müəyyən edirdilər. Böyük dövlətlər iki qütblərdə nəzarət mexanizmlərini yaratmaqla, həm də özlərinin dünya üzərində təsir dairələrini genişləndirir və maraq əhatələrini böyüdürdülər. İki qütb arasında yaşanan gərginlik vəziyyətləri xüsusilə hərbi və iqtisadi rəqabəti gücləndirir, kəskinləşdirir və sülh üçün təhdidlər meydana gətirirdi. Bu baxımdan hesab etmək olar ki, qlobal və regional sülh üçün cərəyan edən (etdirilən) proseslər bir tərəfdən sülh sisteminin özünün tərkibinin formalaşmasını təşkil edirdisə, digər tərəfdən proseslərin mənfi xassələrinin çoxluğu sistemin dağılması üçün şəraitlər meydana gətirirdi və zərurətləri üzə çıxarırdı. Sistemdaxili proseslərdəki ziddiyyət anları sistemin dağılması üçün ünsürlər rolunu oynayırdı. Onu da qeyd etmək olar ki, böyük dövlətlər öz əllərində olan imkanlardan (hərbi güc, iqtisadi güc, texnoloji imkanlar, ərazi böyüklüyü, əhali çoxluğu və s.) istifadə edərək münasibətlər üzərində nəzarəti gücləndirmək üçün “çəkindirmə” siyasətindən (bir-birinə qarşı təhdid siyasəti) istifadə edirdilər. Nəzarət mexanizminin mənfi xüsusiyyət- lərindən biri də ondan ibarət idi ki, iki müxtəlif ideoloji sistemlərdə cəmləşən dövlətlər daima gərginlik içərisində yaşayırdılar. Gərginliklər böyük dövlətlər tərəfindən idarəyə cəlb edilir və nəzarətə götürülürdü. Bu baxımdan müharibə təhlükələri və müharibələrin özləri vaxtaşırı meydana gəlirdi. (Məsələn, Karib böhranı, Koreya və Vyetnam müharibələri, Yaxın Şərqdəki (Misir, Suriya, Livan, İsrail problemi) problemlər və s.). Elə olurdu ki, inqilablar, vətəndaş mühari- bələri, azadlıq mübarizələri, müharibələr dalğalanaraq bütün bir regionu əhatə edirdi. XX əsrin ortalarında və sonralar Ərəb dünyasında, Cənub- Qərbi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində, Afrika qitəsi, Mərkəzi və Cənubi Amerikada və digər regionlarda baş verən ictimai-siyasi dəyişiklik dalğalarını və Yüklə 4,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|