Microsoft Word Munasib?tl?rin balaslasd?r?lmas? I cild doc
Yüklə 4,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
156
asılılıq isə müəyyən struktur komponentləri olan vahid məzmunların meydana gəlməsini şərtləndirir. Təhlil zamanı hər bir zamanda dərk edilən nəzəri mülahizələr və təcrübi faktlar və müşahidələr, proseslər nəticəsində əldə olunan biliklər, məlumatlar əsasında sistemin nəzəri strukturu formalaşdırılır. Məsələn, hər hansı bir binanı inşa etmək üçün əvvəlcədən müəyyən edilən nəzəri prinsipləri- sınaqdan çıxarılmış bilikləri-layihələrə müvafiq olaraq
hesablamaların aparılmasını, layihələndirilməsini və s.-ni qeyd etmək olar. Eləcə də mövcud sistemin, vahid strukturunun öyrənilməsi əsasında işlək mexanizmin nəzəri əsaslarının formalaşdırılması, məsələn, canlı orqanizmlərin ayrı-ayrı orqanlarının, üzvlərinin, eləcə də ümumilikdə qarşılıqlı olaraq fəaliyyət göstərmələrinin təcrübə əsasında nəzəri ideyalarının öyrənilməsi və s. məsələləri həyata keçirlilir. Təhlil zamanı ilk növbədə əqli nəticələr çıxarmaq, obyektiv əsası olan, reallığı əks etdirən faktları xüsusi və ümumi halda üzə çıxarmaq, qruplaşdırmaq əsas götürülür. Təhlil zamanı üzə çıxarılan faktlar, məlumatlar isə başlıca olaraq təsiredici, inandırıcı əhəmiyyət kəsb etməlidir və faktların qruplaşdırılması və yeni qaydaların yaradılması və təcrübədə tətbiqi isə reallığı əks etdirməlidir və nəticəsinə görə səmərəli olmalıdır. Təhli proseslərində əqli nəticələrin çıxardığı mülahizələr, istiqamətlər bir qayda olaraq növbəti nəticələr üçün şəraitlərin yaranmasını və şərtləri formalaşdırır. Elmi ədəbiyyatlar əsasən əqli nəticənin üç növünü qeyd edir : induksiya, deduksiya, təşbih. İnduksiya ayrı-ayrı faktlar, hallar üzərində aparılan müşahidələr əsasında ümumi nəticə çıxarmaqdan ibarət olan, xüsusidən ümumiyə gedən əqli nəticədir. Deduksiya, məlum olan ümumi müddəaya əsasən müəyyən xüsusi hallar haqqında nəticə çıxarmaqdan ibarət olan, ümumidən xüsusiyə gedən əqli nəticədir. Təşbih zamanı cism və hadisələr arasındakı qismən oxşarlıq əsasında nəticə çıxarılır. (Bu və ya başqa cəhətlərdən
157
bir-birinə oxşama). 1
növlərə ayrılır. Belə ki, biliklər empirik və nəzəri olur. Empirik biliklərdə əşyaların və onlar haqqında olan təsəvvürlərin müqayisə edilməsi sayəsində onlardakı eyni olan ümumi
sistem daxilində bir sıra münasibətlərini, rolunu, vəzifələrini təhlil etmək əsasında meydana çıxır. 2
biliklər sayəsində tətbiqi üsullar meydana gəlir və vasitələrin istifadə xüsusiyyətləri formalaşır. Həm nəzəri, həm də empirik biliklər şəxslərdə sistemli təhlil qabiliyyətini aşkara çıxarır. Təhlil apararkən müşahidələr, təcrübələr sayəsində proseslərin eyni istiqamətlərlə təkararlanması, eləcə də bir trayektoriya üzrə davamediciliyi zamanı oxşar və fərqli məqamlar, mahiyyət və forma arasında uyğunluqlar müəyyən edilir ki, bu da empirizmə söykənir. Hər bir vasitənin zamana və şəraitə uyğun olan məkandakı rolu formalaşır ki, bu proseslərin də nəzəri əsasları məhz nəzəri bilikləri meydana gətirir. Cəmiyyətlərdə, dövlətlərdə, eləcə də beynəlxalq aləmdə münasibətlərin balanslaşdırılması hal-hazırki tədqiqatın obyektidir, mövzusudur (predmetidir). (Qeyd: ümumiyətlə, predmet sözü həm şey, əşya; cisim, maddə mənasını verir, həm də obyekt və mövzu mənasında işlənir). Mövzu tədqiq edilərkən qarşıya qoyulan əsas məqsəd və vəzifə cəmiyyətin ünsürləri (insanlar və insan birlikləri arasındakı sosial və siyasi münasibətlər, o cümlədən iqtisadi və mədəni münasibətlər) arasında münasibətlərin balanslı vəziyyətinin təhlili, eləcə də dövlətlər arasında çoxsahəli münasibətlərin balanslı vəziyyətinin təhlilindən və təhlil sayəsində yeni istiqamətləri və nəzəri qaydaları müəyyən etməkdən ibarətdir. Təhlil zamanı mövcud olan tarazlı vəziyyətin xüsusiyyətlərini aşkar etmək, həmçinin tarazlı vəziyyətin yaranması üçün proseslərdə iştirak
1 Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. B19 Psixologiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Çinar-çap” Nəşriyyat-Poliqrafiya müəssisəsi, 2006, 620 səh. səh.340. 2 Həmin kitab, səh.400. 158
edən subyektlər və obyektlərin fəlsəfi kateqoriyalara müvafiq olaraq qarşılıqlı mövcudluğunu, subyektlərin obyektlərə təsirlərinin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək başlıca məqsəd və vəzifədir. Vəzifələrdən digəri də təhlil zamanı əsasən münasibətlərin tarazlı vəziyyətlərdə mövcudluq şərtlərinin (tarazlı vəziyyətlərin yaranması şərtləri) bəzi nəzəri əsaslarını yaratmaqdan ibarətdir. Məlumdur ki, hər bir elmin obyekti, mövzusu (predmeti) olduğundan, elmi tədqiqat ümumi və xüsusi, eləcə də mərhələli (hissələrdən ibarət olan) təhlilə əsaslanır. Bütün elm sahələri ümumi və xüsusi metodologiya ilə öyrənilir. Ümumi metodologiya dedikdə, tədqiqatçının istinad etdiyi ümumi fəlsəfi yanaşma, ümumi idrak üsulu nəzərdə tutulur. Ümumi yanaşmada obyekt, predmet, əşya, eləcə də subyekt kimi kateqoriyalardan istifadə edilir. Xüsusi metodologiya isə elmi istiqamətlərə müvafiq olaraq hər bir elmin ayrıca tədqiqat məzmununa və xüsusiyyətlərinə bağlıdır və ayırca olaraq obyektin məzmununu fələsfi kateqoriyalara uyğun olaraq əks etdirir. Məsələn, fizika, kimya, biologiya, sosial elmlər və digər elm sahələrinin hər birinin öyrənilməsinin özünəməxsus qanunları, qanunauyğunluqları (nəzəri prinsipləri, riyazi metodları) mövcuddur ki, bu üsullar əsasında elmin öyrənilməsi zamanı məntiqi nəticələr (biliklər) əldə edilir. Eləcə də elmin araşdırılması zamanı yeni-yeni xüsusi qanunlar, tətbiq qaydaları meydana gəlir. Ümumiyyətlə, bütün elmlərin öyrənilməsi üçün ümumi metodologiyanı ümumi vasitə olaraq qarışıq qanunauyğunluqlar kimi də qəbul etmək olar. Qeyd edildiyi kimi, elmin öyrənilməsinin üsulları cəmi onun metodologiyasını yaradır. Elmin
metodologiyası analizlərdən, əsaslara söykənən, reallığa cavab verən məntiqi nəticələrdən formalaşır. Ardıcıl və mərhələli analizlər sayəsində yeni öyrənmə üsulları meydana gəlir. Təhlil özündə müşahidələri və təcrübələri birləşdirməklə əsaslar üzərində qurulur. Əsaslar, ən başlıcası təbiət elmlərinin tədqiqat Yüklə 4,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|