Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müxtəlif diapazonlarda KFŞ
127
Şəkil 7.1.1. Kainatın elektromaqnit fon şüalanması spektri. Bütöv qara xətt - müşahidə ölçmələri, ştrixli xətt-nəzəri qiymətləndirmə, ener$i erq/sm 2 sr –lə verilir. cədvəl 7.1.1. Fon şüalanmasının müxtəlif diapazonlarında fotonların ener$i sıxlığı və say sıxlığı.
\
7.2. Diapazon Ener$i şüalanma sıxlığı, eV/sm 3
Fotonların say sıxlığı Uzundalğalı radioşüalanma ~10 -7 ~ 1 Relikt
radioşüalanma ≈ 0.25
≈ 400 İnfraqırmızı ~10 -2 ~
1 Optik
≈ 10 -3 ~10 -3
Yumşaq rentgen (e <1 keV) ~10
-4 -10
-5
≈ 3·(10 -7 -10
-8 ) Sərt rentqen (e >1 keV) ~10 -4
≈ 3·10 -9
Yumşaq γ-şüalanma (e ~1-6 MeV) ≈ 3·10
-5 ~10
-11
Sərt γ-şüalanma (e >10 MeV) <10 -5 <10 -12
128 Müxtəlif diapazonlarda KFŞ Radiodiapazonda uzundalğalı oblastda ( ν < 600 hs; λ > 50 sm) radioteleskoplar eyni zamanda həm KFŞ-nı, həm də ulduzlararası mühitdə relyativistik elektronlardan yaranan sinxrotron şüalanmanı qəbul edir. Bu da KFŞ ayırmağı çətinləşdirir. Qalaktikanın sinxrotron şüalanması səmada çox qeyri-bircins paylanmışdır. Səmada 178 Mhs tezlikdə parlaqlıq temperaturu minimal 80 °K olan oblastı öyrənmək daha maraqlıdır. Qalaktikadan kənar fon şüalanmasını ayırmaq o zaman mümkündür ki, Qalaktikanın şüalanma spektri KFŞ-dan fərqlənsin. Çox təəssüf ki, onlar kifayət qədər bir-birinə yaxındırlar. Dəqiq analiz göstərir ki, fonun 178 Mhs tezlikdə parlaqlıq temperaturu 30 °K-ə yaxındır, spektral indeksi isə radioqalaktikanın spektral indeksinə təxminən bərabərdir, α ≈ 0.75. Bu da metrlik diapazonda KFŞ parlaqlıq temperaturunu təyin etməyə imkan verir. Radioqalaktikaların və KFŞ-n spektral indekslərinin eyni olması belə bir fikrə gətirdi ki, uzundalğalı KFŞ çox güclü diskret radioqalaktikaların və kvazarların şüalanmasının nəticəsidir. Lakin bizim Qalaktikanın və ətraf radioqalaktikaların fəza sıxlığının və radioşüalanmasının müşahidəsi göstərdi ki, onların işıqlığı KFŞ intensivliyini izah edə bilmir. Bu məsələni yalnız daha uzaq qalaktikaların şüalanmasını nəzərə almaqla izah etmək mümkün olmuşdur. Gözlənildiyinin əksinə olaraq, mənbələrin sayının ener$i selindən asılılığı daha yüksək tərtib ilə müəyyən olunur. Bu da onu göstərir ki, Kainatın yeni yarandığı dövrlərdə güclü radioşüalanma mənbələrinin sayı indikindən çox olmuşdur, başqa sözlə, qalaktikaların sayına görə radiomənbələr daha çox olmuşdur. Uzaq radioqalaktika və kvazarlar indi zəif radiomənbə kimi müşahidə olunurlar. Kosmik radiomənbələr təkamül nəticəsində azalmışlar.
129
Bununla da belə bir nəticə alındı ki, uzundalğalı oblastda KFŞ yaradan, əsasən bu cür çoxsaylı mənbələrdir. Mikrodalğalı fon şüalanması ( 6 ⋅10
8 hs
<ν<10 12 hs; 300 mkm < λ < 50 sm). 1965-ci ildə sm-lik və mm-lik diapazonda aparılmış ölçmələr göstərdi ki, fon şüalanması izotropdur və ∼2.7 °K temperaturlu mütləq qara cisim şüalanması ilə təsvir oluna bilir. Bu kəşf Habbl kəşfindən sonra kosmologiyada ən mühüm hesab edilə bilər. Bu nəticə 1948-ci ildə amerika fiziki Q.Qamov tərəfindən verilmiş isti kainat modelini təsdiq etmiş oldu. Bu şüalanma KFŞ ener$i sıxlığının əsas hissəsini təşkil edir. İnfraqırmızı diapazon (10 12
hs < ν < 3⋅10 14 hs; 1 mkm < λ < 300 mkm). Bu dalğa uzunluğu oblastı üçün yalnız şüalanmanın yuxarı sərhəddi qiymətləndirilir, çünki atmosferin yuxarı qatlarında olan molekullar buna mane olur. Yerüstü müşahidələr yalnız λ <25 mkm intervalında mümkündür. Göy cisimlərinin 25 mkm < λ < 300 mkm intervalında müşahidəsi raket, balon və yüksəklik təyyarələri ilə aparılır. Məsələn, ABŞ, Hollandiya və Böyük Britaniyanın İRAS peyki vasitəsilə 2.5 ⋅10 5
diskret şüalanma mənbələrinin spektrində İQ artıqlıq müşahidə olunmaqdadır. Bir çox qalaktikalar, bir çox ulduz növləri, habelə planetar dumanlıqlar yaxın İQ diapazonda anomal parlaqlıq göstərirlər. Əksər hallarda temperaturu 2000 K –dən az olan protoulduzlar, soyuq nəhəng ulduzlar və cavan isti ulduzların şüalanmasını yenidən şüalandıran qaz-toz dumanlıqları belə şüalanma artıqlığı göstərir. Lakin bütün bu obyektlərin şüalanması çox da yüksək deyil və başqa qalaktikalarda olan belə obyektlərin birlikdə şüalanması KFŞ –na əsas payı verə bilməz. Gözlənilmədən, qalaktikadankənar obyektlərin müşahidəsi göstərdi ki, aktiv nüvəli qalaktika və kvazarların şüalanması İQ diapazonda digər
130 diapazonlara nisbətən çox böyükdür. Hesablamalar göstərdi ki, məhz bu obyektlərin şüalanması fon şüalanmasının əsas hissəsini təşkil edir. Qalaktikaların yaranmasının müasir modellərində göstərilir ki, ilkin mərhələdə, məsələn, qırmızı sürüşmənin z ≈ 5 – 10 qiymətində onlar İQ oblastda çox parlaq olmalıdırlar. Ona görə hesab olunur ki, məhz belə obyektlərin şüalanması KFŞ-əsasını təşkil edir. Hazırda müasir cihazların həssaslığı İQ fon şüalanmasını birbaşa təyin etməyə imkan vermir. Optik diapazon (3 ⋅10 14
hs < ν < 3⋅10 15 hs; 3000 Ǻ < λ < 1 mkm). Optik diapazonda KFŞ ayırd etmək üçün qeyd olunan diffuz şüalanmanın tərkibindən atmosferdə yaranan yaxın mənbələrin şüalanmasını, zodiakal işıqlanmanı (planetlərarası mühitdə Günəş işığının səpilməsi) və Qalaktika ilə ulduzların inteqral şüalanmasını təmizləmək lazımdır. Yer atmosferindən kənarda atmosfer şüalanması çox az olur. Yerüstü müşahidələrdə fondan atmosfer şüalanmasını təmizləmək üçün atmosferin müxtəlif zenit məsafələrində müşahidəsinə görə alınmış düzəlişlərdən istifadə edilir. Zodiakal işıqlanmanı nəzərə almaq üçün ekliptika müstəvisinə perpendikulyar istiqamətdə təxminən 1 a.v. məsafəyə qədər kosmik aparat göndərmək olar. Bu oblastda praktiki olaraq planetlərarası toz yoxdur. Hazırda bundan daha asan üsul zodiakal işıqlanma modelindən istifadə etmək və ya optik oblastda KFŞ-nı zodiakal şüalanmanın az olduğu Fraunhofer spektral xətlərində müşahidə etməkdir. Bundan başqa optik fon şüalanmasını ayırmaq üçün raket və peyklərlə zodiakal işıqlanmanın xassələri öyrənilməkdədir. Üçüncü nəzərə alınacaq faktor, Qalaktika və ulduzların parlaqlıq funksiyasına görə onların fon şüalanmasını ayırmaqdır. Bu faktor bir çox hallarda əslində qeri-müəyyəndir və optik diapazon fon şüalanmasında onun payını təyin etmək cətinlik törədir.
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|