Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

 

135

proseslərin nəzəriyyəsi fiziklərə yaxşı  məlum olduğundan nəzəri 

olaraq diskret mənbələrin verdiyi qamma-şüalanma hesablanmışdır. 

4.2.1-ci  şəkildə KFŞ-n müxtəlif diapazonlarda ener$i sıxlığının 

paylanma diaqramı verilmişdir. 

    Kainat sərt qamma-şüalarda qırmızı sürüşmənin z 

∼100 qiymətinə 

qədər şəffafdır. Ona görə də Kainatda maddə miqdarı haqqında vacib 

bir nəticə vermək olar: Kainatda olan antimaddənin miqdarının 

maddə miqdarı ilə bərabər olma ehtimalı azdır. z qırmızı sürüşmənin 

0-dan 100-ə qədər dəyişməsi müddətində relikt şüalanma 300 °K-dən 

2.7 °K-ə düşür və bu müddətə Kainatın maddəsinin milyonda biri 

annihilyasiya edər. Əks halda qamma-şüalanmanın müşahidə olunan 

fonu müşahidə olunan qiymətdən çox böyük olmalı idi. Bu 

istiqamətdə  tədqiqatlar gələcəkdə qamma-astronomiyanın Kainatın 

təkamülünün tədqiqində böyük rol oynayacağına zəmin yaradır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

136 

 

Şəkil 7.2.1. Kainatın fon şüalanmasında ener$i sıxlığının və 

Qalaktikanın diffuz şüalanmasının payını təsvir edən diaqram. Ener$i 

sıxlığı 

ρ

  eV/sm

3

-lə verilir. 

 

 

 

 

 

ƏLAVƏLƏR 

 

1. MÜXTƏLİF ATMOSFERDƏNKƏNAR RƏSƏDXANALAR 

 

1.1.  Atmosferdənkənar astronomiya üçün bəzi konstruksiyalar 

      

     Tipik  astronomik  tədqiqatlar üçün yaradılmış peyklərdə ener$i 

mənbəyi kimi günəş batareyalarından istifadə olunur, stabilləşmə 

peykin özünün dönməsi ilə  və ya üçoxlu stabilləşmə yaradan 

$iroskoplarla həyata keçirilir. Belə sistem fəzada istiqamətə görə 

yönəltməni idarə etməyə imkan verir. Peykin Yerlə  əlaqəsi birbaşa 

radiorabitə vasitəsilə  və ya geostasionar orbitdə yerləşən çevirici 

peyklə  həyata keçirilir. Bəzi hallarda müşahidə peykləri orbitdə 

istiqaməti dəyişmək üçün zəruri olan raket mühərriki ilə  təmin 

olunmuşlar. 

    Müasir  kosmik  astronomik  rəsədxanalarda obyektdən gələn 

şüalanmanı toplamaq və fokuslamaq üçün teleskop, spektral və ya 

fotometrik şəkildə alınan siqnalları rəqəmsal və ya təsvir formasında  

qeyd edən cihazlar yerləşdirilir. Bundan başqa, müasir orbital 

rəsədxana,  əsas qəbuledici sistemi yönəldən və lazımi obyekt 

---

 

137

istiqamətində saxlaya bilən köməkçi teleskop sistemləri ilə də təmin 

olunmuşdur. 

    Astronomik peyklər əsasən iki re$imdə işləyir. Bunlardan birincisi, 

sistemaik olaraq səmanın müxtəlif oblastlarını qeyd etməklə göyün 

həmin hissələrində bütün obyektlərin xülasəsini yaratmaqdır. Belə 

müşahidələr əksər hallarda müəyyən tip obyektlərin axtarışını həyata 

keçirmək, və ya kompleks şəkildə ulduz topalarının, qalaktikaların 

xassələrini öyrənmək üçün çox vacibdir.  

    Kosmik  rəsədxana müşahidələrinin  ikinci tip iş re$imi, seçilmiş 

müəyyən obyektlərin uzun bir müddət  ərzində (bəzən bir neçə saat 

ərzində) ardıcıl  şəkildə müşahidə olunmasından ibarətdir.  Əvvəllər 

müşahidə obyektlərinin seçilməsini elə peyki yaradan kollektivlər 

həyata keçirirdi. 1970-ci ildən başlayaraq müşahidə proqramları 

professional astronomlar tərəfindən tərtib olunur. 

    Əksər peyklərin orbiti Yer səthindən bir neçə yüz km-dən, bir neçə 

on min km məsafədən keçir. Orbitin belə seçilməsinin əsas məqsədi 

Yeri  əhatə edən güclü kosmik şüalanma qurşaqlarının intensiv 

oblastlarının təsirindən qaçmaqdır. Peykdə qurulmuş  qəbuledici 

detektorlar kosmik şüalanma zərrəciklərinə çox həssas olduğundan 

peyk bu hissədən keçərkən həmin detektorlar söndürülür. Aşağı 

orbitlərdə  hərəkət edən peyklər üçün əsas problem cənubi Atlantik 

anomaliya qurşağında Yer səthinə  ən yaxın güclü kosmik 

şüalanmanın olmasıdır.  

    Kosmik  rəsədxananın orbitinin seçilməsində deyilənlərdən başqa 

daha bir neçə amili nəzərə almaq lazımdır. Aşağı orbitlərdə peyki 

idarə etmək daha çətindir, çünki Yer bəzən öz səthiylə müşahidə 

olunan obyektin qarşısını  kəsir. Lakin yaxın məsafədən onu təmir 

etmək daha asandır.  Peykləri yüksək orbitə çıxarmaq üçün isə daha 

güclü raket texnikası  tələb olunur. Bununla yanaşı, uzaqda yerləşən 

 

138 

peykləri təmir etmək çətindir və onları kosmik daşıyıcılarla Yerə 

qaytarmaq mümkün deyil. 

    Aşağıdakı  şəkillərdə kosmik orbital stansiyalardan bir neçəsinin 

nümunəsi və onlara uyğun izahatlar, habelə bir neçə maraqlı təsvirlər 

verilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.1. Avropa kosmik agentliyinin buraxdığı çoxgüzgülü rentqen 

peyki (ingiliscə qısaldılmışı - XMM). Üç nəhəng teleskopdan hər biri 

özündə 58 konsentrik formada yerləşən silindrik güzgüdən ibarətdir. 

Güzgülərin ümumi sahəsi bir tennis meydançası qədər sahə tutur. Hər 

bir güzgünün səthi qalınlığı 1 mm-dən az olan qızıl təbəqə ilə 

örtülmüşdür. Peykdə kiçik optik və UF teleskop yerləşdirilmişdir. 

Onun orbiti Aydan olan məsafənin 1/3 –i qədər uzanır. Peyklə qara 

çuxurlar, qalaktikaların mərkəzləri, rentgen fonu və digər məsələlər 

öyrənilir. 

 

---

 

139

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

140 

Şəkil 1.2. c.F.Kennedi adına kosmik mərkəz, ABŞ MAKA (NASA). 

Şəkildə «Delta» raketi təsvir olunur. Bu tip raketlər 1960-cı ildən 

istifadəyə verilmişdir.  Həmin dövrdən başlayaraq raket 

Ultrabənövşəyi kosmik peyki, kosmik fonu müşahidə peykini, 

Rusiyanın «Veter» rentgen peykini və digər oblastlarda işləyən 

peykləri kosmosa çıxarmış, 250-dən çox kosmik layihəni  yerinə 

yetirmişdir. Raket ABŞ-ın hərbi hava qüvvələri tərəfindən 

yaradılmışdır və «Navstar» Qlobal yönəltmə sistemini həyata keçirən 

peykləri orbitə çıxarmışdır.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.3. Diskaveri daşıyıcısının köməyilə kosmosa çıxarılan 

Spartalı 201 kosmik aparatı Günəş tacını öyrənir. Bu peykin 

heyətində olan cihazlar tacda olan elektronların sıxlığını  təyin edir, 

---