Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Metaqalaktikanın tərkibi.
149
haqqında elmdir. Burada nəinki ulduzlarda gedən fiziki proseslər, həmçinin ulduzlararası və qalaktikalararası mühit, habelə maddənin atom, molekul və digər elementar zərrəcikləri öyrənilir. Buna səbəb kosmik obyektlərin və bütövlükdə Kainatın bir çox xassələrinin bu zərrəciklərdən asılı olmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırki dövrdə astrofizika və astronomiya terminləri arasında fərq aradan qalxmaqdadır. Məsələn, müasir astrofizikanın bir çox bölmələrini «Radioastronomiya», «Optik astronomiya», «Rentgen astronomiyası», «Neytrino astronomiyası» və s. kimi adlandırırlar. Buna səbəb son bir neçə on il ərzində astronomiyada baş vermiş çox ciddi inkişafdır. Bu inkişafın da əsas mahiyyəti bəşəriyyətin təkcə yaxın kosmik fəzanı öyrənib, onu müasir elmi işlərdə istifadə etmək deyil, başlıcası, müasir astrofizikanın çoxdalğalı bir elmi tədqiqat sahəsinə çevrilməsidir. Bu o deməkdir ki, hazırki dövrdə alimlər göy cisimlərini çox geniş bir elektromaqnit dalğaları diapazonunda tədqiq edirlər. Buraya ən uzun radiodalğalı diapazondan tutmuş, ener$isi 10 16 eV olan ən yüksək ener$ili fotonlara qədər bir diapazon aiddir. Astrofizikada iki konseptual yanaşma üsulu mövcuddur. Bunlardan birincisi, ayrı-ayrı göy cisimlərinin – planetlərin, ulduzların,
öyrənir. İkincisi, bu obyektlərdə olan xüsusiyyətləri ümumiləşdirməklə Kainatda materiyanın ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Astrofizika üçün ən ümdə məsələlərdən biri göy cisimlərindən hansı üsulla informasiya almaqdır. Hazırda informasiya almanın dörd üsulu mövcuddur: 1.
şüalanma: qamma-şüalanma, rentgen şüalanma, görünən, infraqırmızı və radioşüalanma.
150
2.
atmosferlə qarşılıqlı təsirdə olan zərrəciklər seli. Bu şüalanmanın tərkibi əsasən yüksəkener$ili elektronlardan, proton və ağır nüvələrdən, habelə dayanıqsız neytron və mezonlardan ibarətdir. Bundan başqa, kosmik şüalanmanın ilkin tərkibində antiprotonlar, pozitronlar – başqa sözlə, antimateriya müşahidə olunur. Lakin bunların əksəriyyəti protonlarla ulduzlararası və planetlərarası maddənin qarşılıqlı təsirindən yaranır. 3.
bunlardan ikisi elektronlarla və µ-mezonlarla, üçüncüsü isə τ- mezonlarla bağlıdır. 4.
Qravitasiya dalğaları: böyük kütləli ulduzların partlaması zamanı yaranır və ulduzların hərəkəti haqqında informasiya daşıyır. Bu dalğalar birbaşa detektə olunmasa da, onlların mövcudluğunu sübut edən çoxlu müşahidə məlumatları vardır. Astrofizikanın ən uğurlu kəşflərindən biri isə çox qəribə fiziki xassələri olan obyektlərin aşkar olunmasıdır. Bunlardan, birincisi, neytron ulduzları misal göstərmək olar. Onların radiusu 10 km-ə yaxındır, belə ulduzlarda maqnit sahəsi 10 13 Gs-a çatır, belə bir sahəni yer şəraitində heç bir laboratoriyada almaq mümkün deyil. Belə bir şəraitdə maddənin strukturu və xassələri tamamilə dəyişir. İkincisi, qara deşiklər – bu obyektlərdə ikinci kosmik sürət işıq sürətinə bərabərdir. Üçüncüsü, ifratböyük qara deşik olan və qalaktikanın nüvəsində yerləşən kvazarları qeyd etmək olar. Müasir astrofizikanın vacib bölmələrindən olan kosmologiya Kainatın necə yarandığını və onun inkişaf mərhələlərini, həmçinin, Kainatın irimiqyaslı quruluşunu öyrənən bir elm sahəsidir. 151
2. Metaqalaktikanın tərkibi.
Metaqalaktika – Kainatın müşahidə oluna bilən hissəsinə deyilir. Metaqalaktikanın irimiqyaslı əsas elementləri qalaktikalar və qalaktika topalarıdır. Qaliaktikalar bir-birilə qravitasiya əlaqəsi ilə bağlı ulduzlar sistemidir. Bizim Günəşin də daxil olduğu Qalaktika təxminən 10 11 ulduza malikdir, kütləsi 2·10 44 q, yaxud 10 11 M , tam şüalanma ener$isi 3·10 43 erq/san-dir. Qalaktikalar da ulduzlar kimi, müxtəlif topalarda qruplaşmışlar, bu qruplarda bir neçə qalaktikadan, onlarla qalaktikaya qədər üzv ola bilər. Ulduzlardan çox az bir hissə kürəvi, yaxud səpgin topalarda və ya ulduz assosiasiyalarında qruplaşdığı halda, əksər hissəsi Qalaktikanın ümumi sahəsinə daxildir. Bunun əksinə olaraq, əksər qalaktikalar qruplara daxildir, yalnız az bir hissə heç bir qrupa daxil olmadan bütöv Metaqalaktikanın ümumi cazibə sahəsində yerləşir. Qalaktika qruplarında onlarla qalaktika toplanmışdır. Məsələn, bizim Qalaktika bizə yaxın ətrafda 20-ə qədər üzvü olan topaya daxildir. Bu qalaktikalar qrupu Yerli qalaktikalar sistemini təşkil edir. Öz növbəsində, Yerli sistem mərkəzi Qız bürcünə proyeksiya olunan topaların tərkibinə daxildir. Topalarda adətən yüzlərlə və minlərlə üzv ola bilər. Belə topalardan biri 10 4 üzvü olan və Koma bürcündə yerləşən topadır. Bu topa radiusu təxminən 4 Mpk olan sfera formasındadır. Qeyd edək ki, ulduzların ölçüləri ilə müqayisədə onlar arasında məsafə çox böyükdür. Qalaktikalarda isə onlar arasındakı məsafə qalaktikanın ölçüsündən cəmi bir neçə dəfə böyükdür. 6-10 m-lik optik teleskopların qurulması və onlarda alınan müşahidələr son dövrlərdə göstərmişdir ki, böyük topalar və topa
152 qrupları da öz növbəsində daha böyük qruplara daxildir. Bizim Qalaktikanın və Andromeda dumanlığının da daxil olduğu Yerli topa başqa qalaktika sistemləri ilə birgə Yerli ifrattopa əmələ gətirir. Metaqalaktikada belə ifrattopaların sayı çoxdur. Onların ölçüsü orta hesabla 20-30 Mpk-ə çatır. Yuxarıda deyildiyi kimi, son illərdə məlum olmuşdur ki, üzvlərinin sayı çox olan qalaktika topaları yüksək temperaturlu ionlaşmış qaza malikdirlər və bu qaz güclü rentgen şüalanma mənbəyidir. Rentgen şüalanması verən böyük ölçülü mənbələrin aşkar olunması son illər rentgen astronomiyasının ən uğurlu nəticələrindən biridir. Bunlardan ən güclüsü Koma, Persey və Qız bürclərində olan mənbələrdir. Ölçüləri ayırd olunan belə mənbələrin xarakterik ölçüsü 0.1- 1 Mpk, işıqlığı isə 10 43 -10 45 erq/san təşkil edir. Onların spektrinin dəqiq tədqiqi göstərmişdir ki, şüalanma bu mənbələri qalaktika topası tərəfindən qravitasiya çuxuru kimi tutulub saxlanmış və temperaturu 10 7
8 K olan qızmar qazdır. Bir çox topalarda bu qazın kütləsi qalaktikaların ümumi kütləsi ilə müqayisə olunacaq qədərdir. Qalaktika topaları üçün daha bir görkəmli nəticə alınmışdır: topaların əksəriyyətində qalaktikaların məxsusi hərəkətindən alınan ümumi kütlə qalaktikaların ümumi işıqlığına görə hesablanan kütlədən xeyli böyük olur. Birinci hesablama üsulunda kütlənin təyin olunması ona əsaslanır ki, qərarlaşmış topalar bir-biri ilə qravitasiya qüvvəsi ilə bağlı sistemlərdir. Belə sistemin tam mexaniki ener$isi mənfidir, həm də zamana görə orta kinetik ener$i qravitasiya potensial ener$isinin yarısına bərabərdir, yəni
k E E 2 1 = (2.1)
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|