Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
63 
 
Akademik N.P.Dubinin göstərir ki, fizika, kimya, biologiya və 
riyaziyyat müəllimləri öz işlərində möhkəm  əlaqə yaratmalıdır. 
Müasir elmin nailiyyətlərilə  şagirdləri tanış etmək üçün onlar birgə 
işləməlidirlər.  Əgər bu əlaqə fizika ilə biologiya arasında həyata 
keçirilməlidirsə, onda fizika vƏ biologiya müəllimlərinin özlərinin 
aydın təsdəvürü olmalıdır. Hansı istiqamətdə bu əlaqənin inkişaf 
etdirilməsinin mümkün olduğunu və bu məqsədlə hansı metodlardan 
istifadə etmək lazım gəldiyini müəyyən etməlidirlər. 
Seçilmiş metodlar bioloji və fiziki hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsini, 
bir-birinə  təsirini açmalı, fizika qanunlarınıp canlı  və cansız təbiət 
üçün ümumi olduğunu göstərməlidir. Bu iki fənnin  bir-birini         
çihazlar, tədqiqat metodları  və ideyalarla neçə  zənginləşdirdiyini 
şagirdlər konkret misallar və faktlar əsasında yaxşı dərk etməlidirlər. 
Fizika dərslərində biologiya ilə  əlaqənin həyata keçirilməsi bir sıra 
anlayışların, məsələn, «hərəkət», «enerjn», «maddə», «qüvvə» və s. 
formalaşmasında daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmin 
anlayışlardan bütün təbiət elmlərində geniş istifadə olunur. Buna 
baxmayaraq, müxtəlif tədris fənlərinin həmin anlayışlardan istifadə 
etmək rolu eyni deyil. Əsas istiqamətləndirici formalaşma fizika 
dərslərində aparılır. Lakin biologiya və ya kimyadan götürülmüş 
materialdan istifa də etdikdə anlayışın canlı  təbiət hadisələrini   
öyrənməkdə rolu məlum olur, onun   haqqında   şagirddə yaradılmış 
təsəvvür daha da   genişlənir,   inkişaf edir və konkretləşir. Təəssüf ki, 
bəzən   fənlərarası əlaqənin yaranmasına proqramlardakı uyğunsuzluq 
maneçilik törədir. Məsələn, botanikanı öyrənərkən fiziki biliklərə 
ehtiyac olur. Ümumi biologiya kursu ilə fizika arasında da kifayət 
qədər  əlverişli uyğunlaşma yoxdur. Məsələn, fizikaya aid biliklərin 
istifadə olunmasına ehtiyacı olan «fotosintez» mövzusunun 
öyrədilməsi «işığın təbiəti» mövzusundan xeyli qabağa düşür. Belə 
hallar biologiya müəlliminin vəziyyətini çətinləşdirir. O, fiziki 
biliklərin köməyilə formalaşmağa ehtiyacı olan bir sıra bioloji   
anlayışların şagirdlərə verilməsində çətinlik çəkir. 
Fizika müəlliminin vəziyyəti isə bu barədə çox yax- 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
64 
 
şıdır. Çünki fizika ilə  əlaqəni göstərmək üçün lazım olan mövzular 
artıq biologiyada öyrədilmişdir,  şagirdlər fizikadan istifadə oluna 
biləcək bioloji mövzular haqqında müəyyən bilik, bacarıq və 
vərdişlərə malikdirlər. Bu imkan yeni əldə edilən bilikləri şagirdlərin 
biologiyadan bildiklərilə  əlaqələndirmək üçün geniş  şərait yaradır. 
Beləliklə, hər iki elm sahasinə aid biliklər qarşılıqlı zənginləşir, yeni 
rəng və keyfiyyət alır. 
Biologiya ilə fizikanın  əlaqəsi yuxarı siniflərdə (8—10) daha 
böyük  əhəmiyyət kəsb edir. Çünki həmin siniflərdə fizikaya verilən 
saatların miqdarı biologiyaya nisbətən 2,5 dəfə çoxdur. Təbiidir ki, 
belə  şəraitdə biologiya müəlliminin öz dərslərində fiziki materialdan 
istifadə etmək imkanı xeyli azdır və buna görə  də  həmin iki fənn 
arasındakı  əlaqənin inkişaf etdirilməsində  əsas məsuliyyət fizika 
müəlliminin öhdəsinə düşür. 
Şagirdlərin coğrafiyaya dair aldıqları biliklərin möhkəm və  dərin 
olması üçün fizikadan aldıqları biliklərə istinad etmələri vacibdir. 
Torpağın fiziki xassələrinin onun məhsuldarlığına təsiri, təxminən 
eyni miqdarda yağmur düşən yerlərdən nə üçün birində rütubətin çox 
olmasının, o birində isə çatmamasının fiziki mahiyyəti izah 
edilməlidir. 
Axar suların, küləyin və s. əmələ  gəlmə  səbəbləri təkcə coğrafi 
mövqedən yox, cazibə qüvvəsi, təzyiq, sürtünmə, kinetik enerji, sıxlıq 
və digər fiziki anlayışların köməyilə izah edildikdə  və bu anlayışlar 
əsasında küləyin, çayların, iqlimin relyefə  təsiri aydınlaşdırıldıqda 
şagirdlər öyrəndikləri mövzu haqqında daha tam məlumat alır və onu 
yaxşı  mənimsəyirlər. Bunu konkret bir misal üzərində göstərək. 
Qədim buzlaqların relyefə necə təsir etdiyini fiziki anlayışlara istinad 
edərək təxminən necə izah etmək mümkün olduğunu göstərək. 
Uzun müddət davam edən soyuq və  nəm iqlim şəraitində buzun 
miqdarı getdikcə artmış  və onun qalınlığı minlərlə metrə çatmışdır. 
Buz dağlarının özünün ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında onun ətəkləri 
əzilmiş  və  təzyiq yüksək olduğu üçün 0° Sdən xeyli aşağı 
temperaturlarda da buz əriməyə başlamışdır. Bütün buz kütləsi əmələ 
gələn meyl istiqamətində öz ağır- 
 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
65 
 
lıq qüvvəsinin təsiri altında hərəkətə gəlmişdir. 
Buzun torpağa təsir qüvvəsi o qədər böyük olmuşdur ki, o bəzi 
yerlərdə xüsusilə, yumşaq və qumsal torpaqlar da girinti-çıxıntılar da 
əmələ gətirmişdir. Bu buzlaqların hərəkət sürəti kiçik, kütləsi kifayət 
qədər böyük olduğundan, kinetik enerjiləri də çox olmuşdur. 
Buzlaqların bir qisminin əriməsinə sürtünmə nəticəsində ayrılan istilik 
də kömək etmişdir. Əmələ gələn su axdığı yerlərdən özü ilə birlikdə 
torpağı  və qumu da yuyub aparmışdır. Bu isə relyefin dəyişməsinə 
səbəb olmuşdur. Hal-hazırda axan sular relyefik inkişafına böyük təsir 
göstərir. 
Küləyin dağ süxurlarına necə  təsir etdiyini fiziki biliklərə  əsasən 
belə izah etmək olar: bütün başqa cisimlər kimi, dağ süxurları da 
temperaturun təsirilə öz həcmlərini dəyişir. Bu süxurların 
istilikkeçirməsi çox az  olduğundan, üst qatlar çox qızdığı halda  alt 
qatlar  o qədər də qızmır. Nəticədə üstqatların genişlənməsi alt qatlara 
nisbətən xeyli çox olur. Bundan başqa, dağ süxurları müxtəlif növ   
maddələrdən ibarət olduğundan onların həcmi genişlənmə  əmsalıda 
müxtəlif  olur. Torpağın gecələr soyuması  və gündüzlər qızması 
prosesi onun müxtəlif qatlarında bir-birindən fərqli dəyişikliklər 
yaratmasına və bunların da nəticəsində torpaqda çatlar yaranmasına 
səbəbolur.  Bu hadisəyə    ayrı-ayrı      hissəciklər    arasındagı  ilişmə 
qüvvəsinin müxtəlifliyi də kömək edir. Çatlar yaranan  yerlərə su 
dolduqda  torpağın dağılması daha da sürətlənir. Gecələr torpağın üst 
qatının tez soyumasına küləyin təsirilə buxarlanma sürətinin artması 
da  şərait yaradır.   Süxurların   qızma   prosesinə onların nəmlik 
dərəcəsinin təsiri çox olur. Quru süxurlar tez qızır. Nisbətən nəm 
süxurlar isə aldıqları istiliyin bir hissəsini buxarlanmaya sərf etdikləri 
üçün quru süxurlara nisbətən az qızır. Suyun xüsusi istilik tutumu çox 
böyük olduğundan quru  süxurların soyuması prosesi nəm süxurlara  
nisbətən daha sürətli olur. Bütün bu xarici təsirlər fiziki amil kimi 
relyefin dəyişmasində müəyyən rol oynayır. Lakin relyefin 
dəyişməsinə yerin öz daxili qüvvələri də böyük təsir göstərir. Əsrlərlə 
Yerin titrəməsi, Yer tərpənmələri, qaz püskürmələri, vulkanlar və s. də 
relyefi dəyişdirir. 
  

---