Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
57 
 
  
qüvvələrin bir qismi ilə  məşğul olduğu kimi, biologiya da fizikaya 
məxsus bəzi enerji və qüvvələri, kimyaya məxsus maddələr və 
reaksiya növlərini  əhatə edir. Proqram və  dərsliklərdə aparılan ciddi 
dəyişikliklər orta təhsilii elmi səviyyəsini xeyli yüksəltmiş  və onun 
məzmununu müasir elmi-texniki tərəqqinin tələblərinə uyğun  şəkildə 
təkmilləşdirmişdir. Buna baxmayaraq təlimin səmərə  və keyfiyyəti 
qənaətbəxşdir.  Şagirdlər həyat üçün zəruri olan bir sıra təbiət 
hadisələri və qanunlarını izah etməkdə  çətinlik çəkirlər. Aldıqları 
bilikləri yeni şəraitdə  və yeni məqsədlər üçün istifadə etməyi 
bacarmırlar. Belə bir vəziyyətdə akademik L.A.Artsimoviçin dahiyanə 
sözləri «Şagird qab deyil ki, onu biliklə doldurasan, o elə məşəldir ki, 
onu gərək alovlandırasan. Təəssüf ki, indi qablar böyük inadkarlıqla 
biliklərlə doldurulur, lakin məşəllərin işığı olduqca zəifdir». 
 Bakı  şəhərindəki bir neçə orta məktəbdə fizika dərslərini aparan 
müəllimlərdən  şagirdlərin biliklərini qiymətləndirərkən onlara 
verdikləri sualların mətnini topladıq. Həmin sualların təhlili göstərdi 
ki, doğrudan da məktəblərimizdə böyük dönüş var. Şagirdlərin 
bilikləri müasir məsələləri tamamilə əhatə edir. Lakin sualların 92%-i 
mühakimə tələb etməyən, yaddaşın köməyinə arxalanan suallardır. 
Ona görə  də bu cəhətdən  şagirdlərin biliyini qənaətbəxş hesab 
etmək olmaz. 
Biz elmi-texniki inqilab dövründə yaşayırıq. Belə bir dövrdə 
dialektikanın ən zəruri   elementlərindən biri olan «forma ilə məzmun    
arasındakı    mübarizə» özünü daha qabarıq  şəkildə göstərir. Tədris 
prosesində bu mübarizə  şagirdlərin təfəkkürü   ilə  dərsliyin yeni 
məzmunu arasında gedir. Dərsliyə daxil edilən yeni məsələlər onların 
tafəkkür dairəsindən kənara çıxır. Dərsliyin yeni məzmunu ilə adekvat 
olan, öz üslubuna, məzmununa və xarakterinə görə  əvvəlkindən 
fərqlənən yeni düşünmə formasına, yeni təfəkkürə ehtiyac hiss olunur. 
Şagirdlərdə belə keyfiyyətləri olan yeni təfəkkürün formalaşması 
onların dərketmə qabiliyyətini artırır, fakt və hadisələrə düzgün 
qiymət ver- 
 
 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
58 
 
mək, nəzəri bilikləri həyatda daha yaxşı tətbiq etmək kimi keyfiyyətlər 
yaradır. 
VI sinifdə mikrobiologiyanın öyrədilməsinə  cəmisi bir neçə saat 
vaxt verilir. Biologiya proqramında verilən məsələləri müəllimlər 
şagrdlərə çox çətinliklə çatdırır. Çünki vaxt az, material    isə    
çoxdur. Ona görə  də mikrobiologiya sənayesi haqqında   ətraflı 
məlumat verməyə müəllimin   imkanı   olmur.   Belə hallarda qismən 
də olsa fizika və kimya dərslərindəki imkanlardan istifadə etmək 
mumkündür. Məsələn, fizikadan ilk dəfə  təzyiq haqqında məlumat 
verilərkən mikroorqanizmlərin fəaliyyətindən    də söhbət    açmaq 
olar. Son vaxtlar mikroorqanizmlərin   fəaliyyətindən neftçıxarmada 
geniş istifadə olunur. Layların neftvermə qabiliyyəti azaldıqda quyuya 
qidalandırıcı mühitlə birlikdə xususi mikroorqanizmlərin  ştammları 
yeridilir. Bakteriyalar yeraltı neft xəzinəsinə    daxil olaraq orada 
sürətlə çoxalır. Onların həyat fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunan 
müxtəlif qazların yaratdığı təzyiq köhnə quyuları yenidən canlandırır. 
Bakteriyalar indi domna peçinin iştirakı olmadan saf metallar almaq 
üçün də istifadə    edilir.    Onlar xüsusi borularla filiz mədəninə 
göndərilir, metal oksidləşərək bakteriyalaşdırılmış  məhlula keçir, 
sonra həmin məhlul nasosla sorularaq emal    edilir.    Bu üsulla alınan 
mis digər üsullara nisbətən   üç   dəfə ucuz başa gəlir. Bundan əlavə, 
böyük   torpaq   ərazisi zibillənmir, filizi   çıxaran,   daşıyan,   
xırdalayan mürəkkəb texnikaya da ehtiyac olmur, Beləliklə,   şagirdlər 
müxtəlif elmlər arasındakı və   bu elmlərlə müasir istehsalat arasındakı 
əlaqələri    öyrənirlər. Onların yaddaşındakı biliklər bir-birilə görüşür, 
bir-birini tamamlayır və  təkmilləşdirir.    Bu isə öz növbəsində 
biliklərin səmərə  və keyfiyyətini artırır. Elmə çoxdan məlumdur ki, 
enerjiyə qənaət etməkdə canlı orqanizmlər bütün texniki qurğulardan 
üstündür. Bunun səbəbn də radioaktiv şüalanma ilə  əlaqədardır. 
Müəyyən edilmişdir ki, qafa tası sümüklərində radioaktiv maddələrin 
konsentrasiyası   orqanizmin   başqa yerlərinə nisbətən daha çoxdur. 
Burada fasiləsiz olaraq gedən  şualanma biokimyəvi reaksiyaların 
sürətini artırır və orqanizmə lazım olan enerji ehtiyatını özündə 
toplayan maddələrin sintezi üçün əlveriş- 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
59 
 
li şərait yaradır. Bu onu göstərir ki, radioaktiv şüalanmanın müəyyən 
dozası  nəinki orqanizm uçün zərərli deyil, hətta zəruridir. 
Qidalanmanın bir hissəsini onlar şüalanma enerjisi hesabına alır. 
Doğrudan da, bütün canlılar radioaktiv şüalanma fonunda əmələ gəlir, 
böyüyür və tələf olurlar, həmin fona onlar çoxdan uyğunlaşmışdır. 
Şagirdlər bildiklərinə  əsasən bir sıra təbiət hadisələrinin gedişi 
haqqında irəlicədən müəyyan fikir söyləyə bilirsə, bu çox 
fərəhləndirici haldır. Bu cür mühakimələr aparmaq üçün onları 
hazırlamaq lazımdır. Məsələn, təbii yanacaqlardan istifadə olunması 
tempi getdikcə artır. Bununla paralel olaraq atmosferdəki karbon 
qazının miqdarı da sürətlə artır. Hesablamalara görə bu qazın 1875-ci 
ildən 1975-ci ilə  qədər, yəni 100 il ərzində artması  nə  qədər 
olmuşdursa, 1975-ci ildən başlayaraq cəmi 25 il ərzində də təxminən o 
qədər olacaqdır. Bu isə istilik şitilliklərində olduğu kimi, temperaturun 
artması ilə  nəticələnir. Alimlərin fikrincə temperaturun orta illik 
qiyməti 1-2°S artsa, bu, Yer kürəsində ciddi dəyişiklilərə səbəb olar. 
Arktika və Antarktkdanın buzları, uca dağların başını bürüyən qarlar, 
yüksək dağ dərələrindəki buzlar əriyər, dünya okeanının səviyyəsi 60-
80 m qalxar, 18-25% yaşayış yerləri su altında qalardı. Qar və buzun 
əriməsi Yer kürəsinin işıqqaytarma qəbiliyyətini azaldardı. Başqa 
sözlə, Günəşdən gələn işıq enerjisinin Yer tərəfindən udulan hissəsi 
artardı. Bu da öz növbəsində Yerin temperaturunun bir az da 
artmasına səbəb olardı. Bu ağıla batandırmı? 
Əslində  təbiətdə baş verən proseslər bizim təsvir etdiyimizdən 
xeyli mürəkkəbdir. Təbiətdə bizim yuxarıda təsvir etdiyimizin əks 
istiqamətində də fəaliyyət göstərən proseslər baş verir. 
Statistikaya görə iri sənaye mərkəzləri olan şəhərlərdə dumanlı və 
yağışlı günlərin sayı sürətlə artır. Toz, kül, tüstü, his və digər xırda 
zərrəciklər sanaye tullantıları kimi atmosferə daxil olur. Onlar 
atosferdəki su buxarının kondensasiyası mərkəzlərinə çevrilir. 
Əmələ  gələn dumanlıqlar        Günəşi yerdən    gizlənir. Günəş 
şüaları, Yerə çatmadıqda Yer soyuyur. Yer 
 
  

---