Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
66 
 
Maddənin aqreqat halının temperatur və  təzyiqdən asılı olmasına 
əsaslanaraq vulkanların əmələ gəlmə səbəbləri izah edilə bilər. 
Təbii radioaktivlik haqqındakı biliklər Yerin mütləq yaşını  təyin 
etməyə imkan verir. 
Yer qabığında səs dalğalarının yayılma sürətinin sıxlıqdan asılı 
olmasına aid biliklər isə Yerin geofiziki xassələrinin öyrənməyə 
imkan verir. 
Maqnit anomaliyaları, rəqqasın rəqs sürətinin həmin yerdəki Yer 
maddəsinin sıxlığından asılı olması kimi fiziki məsələlərin təcrübi 
yolla həllinin faydalı qazıntılar axtarmaq işini nə  qədər 
yüngülləşdirdiyini  şagirdlər coğrafiya dərslərində  əlavə bir material 
kimi öyrənsələr, nəinki dərs çox maraqlı olar, yaxşı  mənimsənilər, 
həm də təbiət elmlərinin vəhdəti haqqında onlarda olan təsəvvür bir az 
da inkişaf edər. 
İqlimi öyrəndikdə, təsvir   edilən   coğrafi faktlar fiziki anlayışların 
köməyilə izah oluna bilər. Şagirdlər bilirlər ki, Günəş şüalarının Yer 
səthinə düşmə bucağı böyüdükcə torpaqda   udulan işIq enerjisi də 
artır. MəsələN,   orta   hesabla   hər kvadrat santimetr səthə bir ildə 
düşən Günəş enerjisi Moskvada 376 % Daşkənddə 568 c-, Bakıda 450 
-dur. Beləliklə, həmin rəqəmlər  əsasında  şagirdlər    iqlimin coğrafi 
enlikdən asılı olmasını   konkret ədədlərlə ifadə etməyi öyrənirlər. Bu 
qayda ilə enerjinin saxlanması qanunu əsasında Yerin aldığı  və 
buxarlanma ilə itirdiyi istilik miqdarı  və ümumiyyətlə istilik balansı 
haqqında söhbət aparmaq və  şagirdlərin nəzərini belə bir məsələyə 
cəlb etmək olar:   Tundrada və Orta Asiyada illik yağmur təxminən 
eyni olub, qiymətcə 300 mm-ə yaxındır. Buna baxmayaraq Tundrada 
rütubət normadan çox, Orta Asiyada isə az   olur.   Bunun əsas səbəbi 
həmin yerlərdə suyun buxarlanma şəraitinin müxtəlif olmasıdır. 
Buxarlanmanın müxtəlifliyini yaradan isə bu yerlərin müxtəlif coğrafi 
ekliklərdə olması ilə əlaqədardır. 
Siklon və antisiklonların  əmələ  gəlməsi də fiziki mühakimələrlə 
izah oluna bilər. Torpaq və suyun istilikkeçirməsi müxtəlif 
olduğundan qitə və okean üzərindəki havanın temperatur dəyişmələri 
bir-birin- 
 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
67 
 
dən fərqli olur. Bu səbəbə görə quruda və su üzərindəki hava 
kütləsinin temperaturları  kəskin fərqlənir. Nəticədə güclü hava 
axınları  əmələ  gəlir. Hava kütləsinin hərəkət istiqamətinə cazibə, 
göriolis,  ətalət, sürtünmə qüvvələri və s. də  təsir göstərir. Məsələn, 
şimal yarımkürəsindəki küləklər koriolis qüvvəsinin təsirilə sağa 
doğru meyl edir. 
Coğrafiya dərslərində  şagirdlər müxtəlif çaylarda və ya eyni bir 
çayın müxtəlif yerlərində suyun axma sürətinin müxtəlif olduğunu 
öyrənirlər, ancaq bəzən nə uçün su axır, nə üçün sürət dəyişir kimi 
məsələlər onlara aydın olmur. Fizikanın cazibə qüvvəsi, təzyiq, 
surtünmə, ensrji, enerjinin saxlanması qanunu və s. anlayışlarının 
köməyilə həmin sualları aydınlaşdırmaq olar. 
Suyun kristallaşma prosesi və donma istiliyi haqqında mukəmməl 
məlumat olduqda nə üçün lal axar suyun tez donduğunu, iti axan 
suların isə donmadığını və ya çox gec donduğunu izah etmək olar. 
Buxarlanma və kondensasiya anlayışlarından istifadə edərək 
bitkilər aləminin planetimizdəki su rejimində oynadığı rolu 
aydınlaşdırmaq, su ehtiyatını artırmaqda meşələrin fəaliyyətini fiziki 
mühakimələrlə təsvir etmək olar. 
Bitkiləri qida maddələri, su və hava ilə  təmin etməkdə torpaq 
böyük rol oynayır. Bu nöqteyi-nəzərdən torpağın  ən mühüm fiziki 
xassələrini, onda baş verən dəyişmələri, onun kimyəvi tərkibini 
bilmək həmin torpaqda hansı bitki növlərinin yetişdirilməsinin 
mümkün olduğunu müəyyən etmək üçün çox vacibdir, çünki, Günəş 
şüaları ilə torpağa gəlib çatan istilik miqdarı  və bununla bilavasitə 
əlaqədar olan nəmlik dərəcəsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz xassələrlə 
birlikdə torpağın növünü müəyyən edir, ona uyğunlaşan bitkilər və 
heyvanlar aləmi yaranır. 
Iş prinsipi fiziki hadisələrə  əsaslanan bir sıra cihazlar, məsələn: 
termoqraf, baroqraf, kompas və s. coğrafiya dərslərikdə geniş istifadə 
olunur. Meteoroloji və hidroloji müşahidələr apardıqda bu cihazlar 
böyük kömək göstərir. Coğrafiya dərslərində öyrədilən bir sıra təbiət 
hadisələri ancaq fiziki biliklərdən istifadə edilməklə aydınlaşdırıla 
bilir. Çox vaxt şagirdlər coğrafiya dərslərində aldıqları 
 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
68 
 
bilikləri səthi mənimsəyir və öyrəndikləri hadisəlirin  əmələ  gəlmə 
səbəbləri ilə o qədər də maraqlanmırlar. Bunun bir səbəbi də onların 
fizikadan öyrəndiklərini tətbiq etməyi bacarmamalarıdır. 
Azov dənizi və Qara dəniz təxminən eyni bir iqlim şəraitindədir, 
hətta bir yerdə az qalır ki, lap birləşsinlər. Bu iki dənizin arasından 
ancaq Kerç körfəzinə doğru uzanan dəmir yolu keçir. Buna 
baxmayaraq onlar öz fiziki xassələrinə görə bir-birindən fərqlənir. 
Azov dənizi qışda donur, yayda isə 30°S-yə qədər qızır. Qara dəniz isə 
qışda donmur, yayda ən çoxu 24°S-yə  qədər qızır. Bu coğrafi faktı 
qəbul etməklz  şagird kifayətlənməməlidir. Onlar fiziki biliklə rinə 
istinad edərək mühakimə aparmalı və öyrəndiyi hadisənin baş vermə 
səbəbini müəyyən etməlidir. Qara dənizin sahəsi və  dərinliyi Azov 
dənizinə nisbətən böyük olduğundan ondakı suyun ümumi miqdarı da 
çoxdur. Bu suların hərəsinə bir cisim kimi baxsaq, onları 1°S 
qızdırmaq üçün müxtəlif miqdarda istilik lazım olduğunu görərik. 
Deməli, Qara dənizin yayda az qızmasına səbəb ondakı suyun 
miqdarının çox olmasıdır. Suyun kütləsi çox olduğu üçün onda 
toplanan enerji də çox olur və o qışda tədricən soyuyur və heç 
donmur. Azov dənizinin suyu nisbatən az olduğundan yayda tez qızır 
və qışda da tez soyuyur, hətta donur. 
Fiziki biliklərin köməyilə izah oluna bilən bu cür coğrafi hadisələr 
çoxdur. Müəllimin vəzifəsi belə hadisəlari seçmək və şagirdlərin fəal 
iştirakı ilə tədris prosesində yeri gəldikcə onları izah etməkdir. 
 Ərazidə illik yağmurun və enerjinin necə paylanması  xəritəsində 
55° en dairəsində ölkəmizin qərbində iyul izotermi 17°S, şərqində isə 
20
0
S-dir. Yağmurlar isə uyğun olaraq 700 mm və 400 mm-dir. Nə 
üçün eyni en dairəsində    qərb rayonlarında havanın temperaturu az, 
şərq rayonlarında isə çox olur? 
Şagirdlar fizikadan bilirlər ki, buxarlanma prosesi istilik itkisilə 
nəticələnir. Qərb rayonlarında suyun buxarlanmasına şərq rayonlarına 
nisbətən daha çox istilik lazımdır. Ona görə də yağmur çox olan yerdə 
temperatur aşağı olur. Qərbdə temperaturu azaldan ikinci bir fiziki 
səbəb də var: adətən, qərbdə duman şərqdən çox olur. Ona görə Günəş   
şüalarının   bir 
  

---