Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
60 
 
soyuduqda dəniz və okeanların suyu da soyuyur. Ona görə  də suda 
həll olan karbon qazının miqdarı   artır,   atmosferdəki isə bu hesaba 
azalır. Karbon qazının   havadakı miqdarının azalması onun 
temperaturunu   da aşağı salır. Nəticədə Yer səthində buz və qarla 
örtülən sahə artır. Ona görə  də Yer səthinin   Günəş  şüalarını  əks 
etdirən sahəsi artır və Yer daha da soyuyur. Reaktiv təyyarələrin və 
kosmik raketlərin   uçuşu   da Yerin soyumasına səbəb olur. Çünki, 
təyyarələr işığı  səpən iz buraxır, raketlər isə enerjini atmosferdən 
uzaqlaşdırır. Hələ kosmik gəmilərin uçuşu hesabına da atmosferin ən 
yuxarı qatlarında   havanın   təzyiqi və  tərkibi dəyişir. Bu da 
planetimizin iqlim şəraitinin dəyişməsində müəyyən rol oynayır. 
Şübhəsiz, tezliklə belə uçuşlar da beynəlxalq nəzarət altında 
aparılacaqdır. 
Admiral Stepan Osipoviç Makarov Bosfor boğazında bir ildən 
artıq müddətdə apardığı      tədqiqat nəticəsində müəyyən etmişdir ki, 
Qara dənizlə Mərmərə dənizi arasında bir-birinin üzərində yerləşən iki 
axın| var. Üst axında su, Qara dənizdən Mərmərə dənizinə, alt axında 
isə,  əksinə, Mərmərə  dənizindən      Qara      dənizə doğru axır. Bunun 
səbəbi nədər?      Üst      axını   yaradan Qara dənizin səviyyəsinin 
Mərmərə  dənizindən yüksək olmasıdır. Müxtəlif çaylardan gələn və 
yağış vasitəsilə tökülən suyun artıq hissəsi qismən buxarlanır, qismən 
də  Mərmərə  dənizinə tökülür. Bəs alt axın   nə üçün Mərmərə 
dənizindən Qara dənizə doğru yönəlmişdir. Çünki Mərmərə dənizinin 
suyu daha şordur. Şor suyun yaratdığı hidrostatik təzyiq, başqa şərtlər 
eyni olduqda adi suyun yaratdığı hidrostatik təzyiqdən çox olur. Ona 
görə  də eyni dərinlikdə olan yerlərdə  Mərmərə  dənizindəki təzyiq 
Qara dənizdəkindən çox olur və  həmin təzyiqlər fərqinin təsiri   
altında   su Bosfor boğazı ilə Mərmərə dənizindən Qara dənizə doğru 
axır. Mühakiməyə başqa kəmiyyətlər də daxil etməklə   Qara dənizin 
itirdiyi suyun qazandığı sudan təxminən   iki dəfə çox olduğunu da 
nəzərə əsaslandırmaq olar. 
Bütün bu mühakimələrdə  məqsəd təbiət   elmlərinin  əlaqəli 
öyrənilməsinə xidmət etməlidir. 
VIII sinifdə fiziologiyadan qan dövranı bəhsi öyrənildikdə ürəyin 
quruluşu, işi, qan təzyiqi, qanın hərəkət sürəti və s. məsələlərdən də 
ətraflı söhbət ge- 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
61 
 
dir. Bədən tərbiyəsi və idmanin ürək-damar sisteminə  təsirindən 
danışılır, lakin bunların fiziki mahiyyəti o qədər də dərindən nəzərdən 
keçirilmir. Bu mövzuları öyrənərkən  şagirdlər artıq fizikadan 
mexaniki iş, güc, onların hesablanması yolları ilə tanış olduqlarından, 
ürək və sümük əzələlərinin gücünü müqayisə edərək müəyyən 
nəticələr çıxarmaq maraqlı olar. Bunu sadə şəkildə göstərək. Tutaq ki, 
ürəyin orta hesabla çəkisi 2,5 n, qanın dəqiqəlik həcmi 5 l, adamın 
boyu isə 1,75 m-dir. Bir tam dövr ərzində qan ikiqat yol getdiyini 
nəzərə alsaq, mexaniki iş düsturundan istifadə edərək ürək əzələlərinin 
gördüyü işi hesablaya, bilərik. Buradan bir qram ürək əzələsinə düşən 
sutkalıq orta gücü də hesablamaq olar. Yuxarıda verdiyimiz 
kəmiyyətlərə əsasən ürək əzələlərinin bir qramına düşən orta sutkalıq 
orta güc 11,3 mvt/q alınır. Həmin gücü sümük əzələləri üçün də 
hesablamaq olar. Tutaq ki, insanın bir sutka ərzində gördüyü işi saatda 
bir kilometr yol getmək kimi qiymətləndirmək mümkündür. Onda 
onun bir sutkada getdiyi yol 24 km olar, Adamın orta çəkisini 700 n 
qəbul etsək, görülən iş ülün 16 800 km alarıq.  Əzələlərin kütləsi 
təxminən insanın ümumi kütləsinin 40%-ni təşkil etdiyindən, orta 
gücün qiyməti 7 mv/q olar. Beləliklə,ürək  əzələlərinin orta xüsusi 
gücünün sümük əzələlərinə nisbətən 1,5 dəfə çox olduğu nəticəsinə 
gəlirik. Ürək  əzələsi üçün apardığımız hesablamanın adamın sakit 
vəziyyətinə aid olduğunu xatırlasaq, insan fiziki fəaliyyətdə ikən bu 
fərqin daha da artacağını təsəvvür etmək çətin deyil. Alınan ədədlərin 
müqayisəsi bir sıra maraqlı və əhəmiyyətli nəticələr çıxarmağa imkan 
verir. Gücü nisbətən zəif olan bir sistem, özündən küclü sistemi idarə 
edə bilərmi? Sümük əzələlərinin xüsusi gücünü artırmaq üçün insan 
idman və  bədən tərbiyəsi ilə mütəşəkkil məşğul olmalıdır. Insan 
nəqliyyatdan, liftdən, eskalatordan və s. istifadə etməklə, 
avtomatlaşmış  və mexanikləşmiş  əməyə keçməklə, uzun müddət 
televiziya verilişlərinə qulaq asmaqla sümük əzələlərinin məşqini 
azaldır, az fəaliyyətli həyat tərzinə alışır və belə  şəraitə uyğunlaşır. 
Bu, sağlamlıq üçün çox qorxuludur. Belə  şəxs qəflətən fiziki bir işi 
görmək məcburiyyəti qarşısında qalarsa, onun orqanizmində 
dönməyən proseslər baş verə bilər. 
 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
62 
 
VIII sinfin biologiya kursunun ən vacib bəhslərindən biri də sinir 
sistemidir. Bu bəhsin öyrədilməsində fiziki mühakimə daha güclü 
olmalıdır. Elektrik cərəyanı ürək  əzələləri və sinir sistemindən 
keçdikdə ölüm labüd olur. Ona görə  də bu cərəyanın zərərli 
təsirlərindən qorunmaq üçün vaxtında müdafiə  tədbirləri görmək 
lazımdır. 
Fizika ilə biologiya arasındakı  əlaqənin inkişaf etdirilməsi 
şagirdlərdə materialist dünyagörüşünün formalaşması üçün yeni 
imkanlar yaradır. Onlar fizika qanunlarının təkcə texnikada, kənd 
təsərrüfatında deyil, həm də canlı  təbiətdə  tətbiq olunduğu ilə tanış 
olurlar. Eyni zamanda şagirdlər bitki və heyvan orqanizmlərinin həyat 
və  fəaliyyətilə tanış olarkən fiziki qanunlardan və analogiyalardan 
istifadə edirlər. 
Bizi  əhatə edən mühitin maddiliyi, onun dəyişmə  və inkişafı 
materiyanın əsas xassələri, dialektikanın qanunları fizika və biologiya 
fənlərinin bütün məzmununda özünü göstərir. Bunlar arasındakı 
əlaqənin dərinləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi səbəb-nəticə 
baxımından daha əlverişli olur. Çünki planetimizin bütün canlıları 
yarandıqları gündən müxtəlif fiziki təsirlərin, məsələn, radioaktiv 
şüalanmanın, cazibə sahəsinin, temperaturun, səs və müxtəlif tezlikli 
elektromaqnit dalğalarının, elektrik vƏ maqnit sahələrinin təsirinə 
məruz qalır. Bu fiziki təsirlərdən birinin kəskin dəyişməsi dərhal öz 
əksini canlı orqanizmlərdə baş verən bioloji proseslərin gedişində 
tapır. Şagirdlər, canlı və cansız təbiətin bir sıra qanunlarının statistik 
xarakter daşıdığıkı hadisələrin öyrnilməsi prosesində  dərk edirlər. 
Qazın təzyiqi, Broun hərəkəti, daxili enerjinin mexaniki və başqa 
enerji növlərinə çevrilməsi kimi hadisələrin izahı statistik xarakter 
daşıyır və hər iki elm sahəsinə aiddir. Bu statistik qanunauyğunluqlar, 
hər biri təklikdə  təsadüfi xarakter daşıyan bircinsli hadisələr 
çoxluğunu təmsil edir. Statistik qanunlar da obyektivdir və hadisələr 
arasındakı mövcud əlaqəni təmsil edir. Lakin bu qanunlar ancaq 
sonsuz sayda bircinsli hadisələrin eyni zamanda baş verdiyi halda 
mövcud olur və onların ümumi təzahüri ayrı-ayrı hallardan asılı deyil.  
  

---