Microsoft Word P. doc titul doc

__________________Milli Kitabxana__________________ 
93 
 
adi su buxarının kvarsdan hazırlanmış kapillyar borularda 
kondensasiyası nəticəsində alınmışdır. Bu. rəngsiz, qatı və sıxlığı 40% 
adi sudan çox olan mayedir -50°S-də  hələ donmur, qaynama 
temperaturu isə, təxminən 300°S-dir. 700
0
-800° qədər qızdırdıqda 
onun quruluşu pozulur və adi suya çevrilir. Belə su çox miqdarda alına 
bilsə avtomaşın radiatorları üçün əvəzedilməz maye olar. Çünki, ən 
sərt  şaxtalarda da donmur. Planetimizdə  ən çox yayılan və  ən çox 
tədqiq olunan maddə sudur. Buna baxmayaraq bu həyat şirəsinin hələ 
elmə məlum olmayan sirləri tükənməzdir. 
 
§ 7. HƏYAT HAQQINDA RİYAZİ NƏZƏRİYYƏ 
 
Fizika, astronomiya, kimya kimi elmlər riyaziyyatdan istifadə 
edərək böyük nailiyyətlər qazanmışdır. Hazırda bu ənənə biologiyaya 
da öz müsbət təsirini göstərmişdir. Müasir təbiətşünaslığın 
riyaziləşdirilməsi indn ən aktual problemlərdən biri hesab olunur. 
Biologiyada riyaziyyat indi geniş tətbiq edilir. Çünki riyazi metodlar 
öz effektivliyinin biologiyada da göstərmişdir. Lakin bu sahədəki ilk 
təşəbbüs yaxşı  nəticə verməmişdir. Bunun əsas səbəbi, riyazi 
metodların həyat hadisələrinə  tətbiqi sahəsində göstərilmiş ilk 
təşəbbüsdə bioloji proseslərin mexaniki nöqteyi-nəzərdən izah 
edilməsi idi ki, buda idealizmə gətirib çıxardırdı. Lakin həmin dövrdə 
riyazi aparatdan da biologiyada müvəffəqiyyətlə istifadə edənlər 
olmuşdur. Hələ 1680-ci ildə Romada nəşr etdirdiyi əsərində Borelli, 
riyazi aparatdan istifadə edərək canlı mexanizmlərin hərəkət etməsini 
mexaniki cəhətdət təhlil etmişdi. 
Helmhols riyazi və fiziki anlayışlardan istifadə edərək bir sıra 
bioloji prosesləri nəzərdən keçirmiş  və biologiya elminin inkişafında 
böyük rol oynamışdır. Onun səs analizatorları  və fizioloji optika 
sahəsindəki işləri hələ indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Riyazi 
aparatın biologiyaya müdaxiləsi, başlıca olaraq, bizim əsrin otuzuncu 
illərində güclənmişdir. 
Biologiyanın başqa sahələrinə nisbətən ekologiya elmi daha çox 
riyaziləşmişdir. V. Volterrin «Yaşa 
 
 

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
94 
 
  
maq uğrunda mübarizənin riyazi nəzəriyyəsində aid mühazirələri və 
V. Kostitsının «Riyazi biologiya» əsərləri o dövrdə geniş yayıldı  və 
şöhrət qazandı. 
Riyaziyyat özunun ən məhsuldar nəticələrini genetik tədqiqat 
işlərində göstərdi. Təbii və süni keçmə  nəzəriyyəsi, təbii seçmənin 
genetik nəzəriyyəsi genetikanın sürətlə inkişafına səbəb oldu. 
Təkamulün bioloji iəzəriyyəsinin riyaziləşdirilməsinin nə  qədər 
məhsuldar olduğunu təsdiq etdi. Riyazi metodlardan geniş istifadə 
olunması genetikanı dəqiq elmlərlə bir cərgəyə qoydu. Riyazi analizin 
tətbiqi nəticəsində bu və ya başqa bir əlamətin selektiv üetunlüyünün 
mahiyyəti inandırıcı şəkildə aşkar edildi. Genlərin selektiv mahiyyəti 
təbii seçmənin  əleyhidarları  tərəfindən uzun müddət  şübhə altında 
saxlanmışdı. Onlar iddia edirdilər ki, bioloji növün uyğunlaşməsı 
gendən az asılıdır. Əslində isə təbii seçmə genə təsir etmir. 
Riyazi analiz metodları  təbii seçmədə bir-birilə  rəqabət aparan 
genlərin  ən cüzi üstünlüklərini də  aşkar etməyə imkan verdi. Məlum 
oldu ki, genin alleldən (onun geniş dəyişmiş formasından) üstünlüyü 
0,1%-dən çox olmadıqda belə, təkamül prosesləri baş verir. 
Dəqiq elmlərin biologlyaya son zamanlar müdaxiləsinin 
güclənməsi göstərir ki, müasir biologiya elmi ancaq öz tədqiqat 
metodları  və mühakimələri hesabına nəzəri səviyyəsini qaldırmağa 
qadir deyil. Deməli, biologiyanın sonrakı inkişafı onun 
riyaziləşdirilməsilə sıx əlaqədardır. 
Fizikada və kimyada hadisə  və proseslərin modelləşdirilməsi və 
riyazi cəhətdən əsaslandırılması ciddi çətinliklər törətmir. 
Biologiyada isə vəziyyət başqadır. Çünki, canlıların özünə məxsus 
xüsusiyyətləri hələ  həll edilməsi mümkün olmayan bir sıra ciddi 
çətinliklər əmələ gətirir. 
Istənilən bioloji obyekt, hadisə  və ya prosesin təbiəti çox 
cəhətlidir. Ona görə  də canlı  təbiətin ümumi qanunauyğunluqlarını 
geniş  və mücərrəd ümumiləşmələrlə  səciyyələnən riyazi ifadələr 
şəklinə almaq mümkün deyil. Başqa sözlə, bütöv orqanizm üçün və ya 
bioloji hadisələrin qarşılıqlı münasibətinə 
  

---

__________________Milli Kitabxana__________________ 
95 
 
əks etdirən biliklərin riyazi   prinsiplərini yaratmaq mümkün deyil, 
lakin bioloji reallıqla  adekvat olan model üçün riyazn aparat qurmaq 
olar. Bu halda biori riyaziyyatçı mühəndis kimi bir mövqe tutur. 
Mühəndis də  verilmiş funksiyaları yerinə yetirə bilən  mexanizm 
qurur və konstruksiya müəyyən şərtlər daxilində veridən funksiya ilə 
adekvat olur. Bu cəhətdən kibernetik modelləşmə çox faydalıdır. 
Kibernetika canlı orqanizmlərlə kibernetik qurğular arasındakı 
analogiyadan istifadə edərək biologiyanın 
eksperimental    
metodlarının imkanlarını genişləndirir. Lakin    kibernetik modelləşmə 
biologiyanın son məqsədi deyil. 
Bu modelin üstünlüyü ondadır ki, onun həyata keçirilməsilə riyazi 
modelləşdirmələrin də imkanları      artır. Kibernetik modelləşmə  ən 
yüksək səviyyəyə çatdıqda bioloji sistemlərin mürəkkəb  əlaqələri və 
onlara xas olan sonsuz sayda parametrlər nəzərə alına bilir. 
Bu onu göstərir ki, riyaziyyat və kibernetika bioloji hadisələrin, 
orqaiizmin təkamül proseslərinin öyrənilməsində özlərinə möhkəm 
mövqe tutmuşlar. Bioloji proseslərin təbiətinin dərk edilməsində 
riyaziyyatın rolu getdikcə artır. Buna baxmayaraq idarəedici texniki 
qurğu ilə canlı orqanizmin «mexanizmin» arasındakı  fərq qalır. 
Deməli, söhbət ancaq bioloji xususiyyətlərin nəzərə alınması mümkün 
olan   səviyyəyə  qədər mövcud olan analogiyadan gedir.   Belə    
analogiya evristik və etibarlı metod kimi özünü göstərir. 
Həyat prosesləri haqqında riyazi nəzəriyyənin müasir imkanları 
hələlik budur. 
 
§ 8. TƏBİƏT ELMLƏRİ  VƏ KƏND TƏSƏRRÜFATI 
 
Deyildiyinə görə keçmişdə qarğıdalı toxumunu əkmək istədikdə 
onu  əvvəlcə kisəyə doldurub çardağa qaldırır və oradan birbaşa yerə 
atırlarmış. Hələ indi də  bəzi yerlərdə  və  əhəmiyyətini itirməyən, bu 
tədbir məhsulun bol olmasını  təmin edən  əsas  şərtlərdən biri kimi 
vaxtilə çox məşhur olmuşdur. Belə hesab edirlər ki, bu zaman əmələ 
gələn mexaniki silkələnmə toxumların yaxşı cücərməsinə  və bitkinin 
tez inkişaf etməsinə səbəb olur. 
Müasir elm sübut etmişdir ki, bu hadisə heç də  təsadufi deyil və 
onu elmi cəhətdən əsaslandırmaq olar. 

---