Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
290 
 
10.7.1. Dəniz və okeanların dibində basdırılma. Radioaktiv tullantıların dəniz 
və ya okeanların dibində basdırılması praktikasından bir çox ölkələrdə istifadə edir. İlk 
dəfə olaraq, bu üsuldan 1946 ‐ cı ildə ABŞ‐da, 1949 ‐ cu ildə Böyük Britaniyada, 1955 ‐ 
ci  ildə  Yaponiyada,  1965  ‐  ci  ildə  isə  Niderlandda  istifadə  edilmişdir.  Keçmiş  SSRİ‐də 
radioaktiv maye tullantıların ilk dəfə dəniz qəbiristanlığında basdırılması 1964 ‐ cü ildə 
həyata keçirilmişdir. 
AEBA  ‐nın  1946  ‐  1982    ‐  ci  illəri  əhatə  edən  nəticələrinə  əsasən  Şimali 
Atlantikanın  dəniz  qəbiristanlıqlarına  dünyanın  12  ölkəsi  ümumi  aktivliyi  1  MKü  ‐dən 
çox olan radioaktiv tullantılar atmışlar. Radioaktiv tullantılar atılmış Yer kürəsinin ayrı ‐ 
ayrı  əraziləri  ümumi  aktivliyə  görə  hal  ‐  hazırda  aşağıdakı  göstəricilərə  malikdir 
(Усманов С.М., 2001) : 
a) Şimali Atlantika     –   ~ 430 kKu;  
b) Uzaq Şərqin dənizləri   –   ~ 529 kKu; 
c) Arktika    –   ~ 700 kKu.  
Karsk  dənizinə  yüksək  aktivlikli  tullantıların  ilk  atılma  vaxtından  25  ‐  30  il 
keçmişdir. Bu illər ərzində reaktorların və işlənmiş nüvə yanacağının aktivliyi dəfələrlə 
azalmışdır. Bu gün Şimal dənizlərində radioaktiv tullantıların aktivliyi 45 kKu  təşkil edir. 
Hesab  etmək  olar  ki,  radioaktiv  tullantıların  dənizdə  basdırılması  işləri  ilə  bu 
sahədə  kifayət  qədər  bilik  və  təcrübəyə  malik  mütəxəssislər  məşğul  olmuşlar. 
Həmçinin də fərz etmək olar ki, radioaktiv tullantılar körfəz və buxtaların elə çalalarına 
atılmışdır  ki,  həmin  dərin  qatlara  yeraltı  sular  və  sualtı  axınlar  təsir  göstərmir.  Bu  
səbəbdən  də  tullantılar  başqa  yerlərə  yayılmırlar  və    xüsusi  çöküntülər  tərəfindən 
udulurlar.  
Həmçinin  də  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  daha  yüksək  aktivlikli  tullantılar 
bərkidici qarışıqlarla elə hala salınır ki, radionuklidlərin dəniz suyuna keçməsi mümkün 
olan    halda  belə,  onlar  bilavasitə  basdırılan  tullantıların  yanındakı  çöküntülər 
tərəfindən  udularlar.  Bunu,  həmin  ərazilərin  radiasiya  vəziyyətini  öyrənməklə,  sübut 
etmək olar. 
5  km  ‐dən    az    olmayan    dərinliyə    malik    su    hövzələrində    radioaktiv 
tullantıların  basdırılması  imkanları  daha  çox  müzakirə  olunur.  Okeanın  dərin,  qayalı 
dibi  çöküntü  ilə  örtüldüyündən,  konteyneri  gəminin  göyərtəsindən  sadəcə  atmaqla, 
onu çöküntünün içərisində 10 m  ‐ lərlə batırmaq olar. 100 m ‐ lərlə dərinliyə batırmaq 
üçün isə artıq qazma tələb olunur. Çöküntülərə dəniz suyu hopduğundan, yalnız on və 
ya yüz illərdən sonra su nüvə yanacağı olan qabları korroziyaya uğratmaqla, deşə bilər 
və yanacağın radioaktiv elementləri üzə çıxa bilər. Hesab olunur ki, üzə çıxan bölünmə 
məhsullarını çöküntülər adsorbsiya edərək  okeana yayılmasına imkan vermir. 
Nəzəri  hesablamalar  göstərir  ki,  əgər  konteynerin  atılması  zamanı  onun 
örtüyünün  okeanın  dibinə  dəyib  dağılması  kimi  az  ehtimallı  hal  baş  versə  belə, 
xırdalanmış yanacaq hissələri çöküntülərin altında  100 ‐ 200 il ‐ə qədər qala bilər. Bu 
müddət ərzində isə radiasiya səviyyəsi bir neçə tərtib azalacaq. 
 

---

 
 
291 
 
10.7.2.  Duz  çöküntülərində  basdırılma.  Duz  çöküntüləri  radioaktiv 
tullantıların  uzunmüddətə  basdırılması  üçün  ən  yaxşı  yer  hesab  olunur.  Geoloji 
təbəqədə duzun bərk halda qalması göstərir ki, həmin yerdə milyon illərdən bəri qrunt 
suları  sirkulyasiya  etmir.  Buna  görə  də  bu  cür  çöküntülərə  yerləşdirilmiş  yanacağı 
qrunt suları yuyub üzə çıxarmayacaq. 
Qeyd edək ki, bu cür duz çöküntülərinə çox təsadüf olunur. 
 
10.7.3.  Geoloji  basdırma.  Bu  üsulla  basdırılma  zamanı  işlənmiş  yanacaq 
elementlərinə  malik  konteynerlər,  adətən,    ~1  km  dərinliyə  malik  stabil  layda 
yerləşdirilir. Hesab etmək olar ki, bu süxurlarda su olmalıdır, belə ki, onların basdırılma 
yerləri  qrunt  sularının  səviyyəsindən  aşağıdır.  Həmçinin  də  gözləmək  olar  ki, 
konteynerdən istiliyin ötürülməsində su əhəmiyyətli rol oynamayacaq. Buna görə də, 
basdırılma  yerinin  layihəsi  hazırlanarkən  radioaktiv  maddə  yerləşdirilmiş  qabın 
səthində  temperaturun  100
o
S  ‐  dən  çox  ola  bilməsi  nəzərə  alınır.  Buna  baxmayaraq, 
qrunt  sularının  olması  saxlanma  bloklarından  yuyulub  çıxarılan  materialın  laylardan 
suya  keçə  bilməsinə  şərait  yaradır.  Bu  cür  sistemlərin  layihələşdirilməsi  zamanı qeyd 
olunan məsələ əsas məsələ kimi müzakirə olunur. 
Qeyd edək ki, son illər çox ciddi şəkildə uzunyaşama müddətli izotoplara malik 
konteynerləri  raketlərin  köməyi  ilə  Ayın  görünməyən  əks  tərəfinə  atmaq  imkanları 
müzakirə  edilir.  Bəs,  kim    təminat  verə  bilər  ki,  raketlərin  uçuşu  uğurlu  olacaq  və 
daşıyıcı‐raket atmosferdə partlayıb yerə tökülməyəcək? Həmçinin də, biz nə bilirik ki, 
Ayın  əks  tərəfi  gələcək  nəsillərə  nə  üçün  lazım  olacaq?  Ona  görə  də  oranı  öldürücü 
radiasiya zibilxanasına çevirmək nə dərəcədə doğru olardı? 
 
10.7.4. Plutonium problemi. Plutonium kifayət qədər toksiki xassəli maddədir 
və  o,  atom  reaktorlarının  köməyi  ilə  alınır.  Plutoniumdan  ilk  vaxtlar  nüvə  hərbi 
sursatların  istehsalında  istifadə  olunurdu.  Nüvə  enerjisindən  istifadə  olunan  illər 
ərzində isə ondan daha geniş istifadə olunmağa başlandı və bu gün Yerdə orta hesabla 
1000 ton   ‐ a yaxın öz istifadə təyinatını gözləyən  plutonium toplanmışdır  (Усманов 
С.М.,  2001).  Bu  miqdar  silah  istehsalı  üçün  çox  böyükdür.  Bəs,  onda  çıxış  yolu 
nədədir? Belə böyük miqdardan  necə yaxa qurtarmaq olar? 
Qeyd edək ki, hər hansı bir yerdə plutoniumun saxlanılmasına külli miqdarda 
vəsait tələb olunur.  
Məlum olduğu kimi, təbiətdə plutoniuma rast gəlmək olmur. Onu yalnız süni 
yolla, reaktorda uran  ‐ 238  izotopunu  neytronlarla  şüalandırmaq yolu ilə almaq olur: 
                                         92 
U 
238
 + 
0 
n 
1 
 →  
‐ 1 
e 
0
 + 
93 
Pu 
239 
Plutoniumun  kütlə  ədədi  232  ‐dən  246  ‐a  qədər  dəyişən  14  izotopu  vardır. 
İşlənmiş AES yanacağından ayrılmış plutonium yüksək aktivlikli izotop qarışığına malik   
olur.  Bunlardan   yalnız   Pu‐239   və   Pu‐241   istilik    neytronlarının, qalanları isə 
sürətli neytronların təsiri ilə bölünə bilirlər. 
Pu‐239    izotopunun  yarımparçalanma  periodu  24000  il  ‐dir.  O,  orqanizmə 
daxil olduqda, oradan çox çətinliklə çıxa bilir və bəzi orqanlarda isə hətta toplanıb qala 

---