Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
106 Hava və su buxarından təşkil olunmuş qalın atmosfer təbəqəsi, Yer üçün örtük rolunu oynamaqla, onu kosmosdan gələn şüaların təsirindən mühafizə edir. Aydındır ki, atmosfer təbəqəsinin qalınlığının azalması (yüksəkliyin artması) kosmik şüalanmanı yaradan zərrəciklərin sürətini azaldan və onların çoxlarını tamamilə dayandıran təbəqənin təsirinin azalması kimi qəbul olunmalıdır. Buna görə də yüksəkliyin azalması kosmik şüalanma dozasının artması ilə nəticələnməlidir. Doğrudan da 4500 m yüksəklikdə kosmik şüalanma dozası 3 mZv/il, Everest zirvəsində (8848 m) isə təxminən 8 mZv/il təşkil edir. Yer kürəsi əhalisinin böyük əksəriyyəti okean ‐ dəniz kənarında (dəniz səviyyəsində) yaşadığından belə yüksək şüalanmaya məruz qalanlar azlıq təşkil edirlər. Bu səbəbdən də kosmik şüalanma dozasının orta gücü Yer sakinləri üçün çox da böyük olmayıb, ~ 0.3 mZv/il (0.03 mkZv/saat) ‐ a bərabərdir. Şəkil 5.5 ‐ də radiasiya fonunun insan orqanizminə təsir edən əsas komponentləri təsvir olunmuşdur. Qeyd edək ki, vaxtaşırı uçuşlar həyata keçirən təyyarə ekipajı və onun sərnişinləri nisbətən qısa müddətli, lakin daha intensiv şüalanmaya məruz qalırlar. Məsələn, 4 km ‐dən 12 km ‐ə qədər qalxan zaman (bu yüksəklik transkontinental avialaynerlərin uçuş yüksəkliyidir) kosmik şüalanma dozası 25 dəfəyə qədər artır. Səsdən iti sürətlə hərəkət edən reaktiv təyyarələrin uçuşlarının həyata keçdiyi 20 km ‐ ə qədər yüksəkliklərdə isə kosmik şüalanma dozası 13 mkZv/saat ‐ a çatır. Şəkil 5.5. Radiasiya fonunun insan orqanizminə təsir edən əsas komponentlərinin təsviri. Burada müddət faktorunun da xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi diqqətdən yayınmamalıdır. Belə ki, əgər Nyu ‐ Yorkdan Parisə uçan zaman adi turboreaktiv təyyarənin sərnişini 50 mkZv / saat ‐ a bərabər doza qəbul edirsə, səsdən sürətli reaktiv təyyarənin sərnişininin daha intensiv şüalanmaya məruz Təyyarə uçuşu zamanı əlavə kosmik şüalanma Nüvə sınaqlarının radioaktiv çöküntüləri Lüminessent qol saarları Radioaktiv tullantıların basdırılma yerləri Tibbi rentgen qurğuları Atom Elektrik Stansiyaları 107 qalmasına baxmayaraq, ondan təxminən 20 % az şüalanma dozası qəbul edir. Bunun səbəbi, aydındır ki, ikinci halda uçuşun kifayət qədər qisa müddətli olmasıdır. Ümumiyyətlə götürdükdə, hava nəqliyyatından istifadə hesabına il ərzində insanlar orta hesabla 2000 insan∙Zv qədər kollektiv effektiv ekvivalent doza qəbul edir Mütəxəssislər kosmik şüalanma mənbələrini mənşəyinə görə 3 növə ayırırlar. Birinci növə Qalaktik şüalanma mənbələri aid edilir. Bu halda hesab edilir ki, kosmik radiasiya (şüalanma) bizə Günəş sistemindən kənarda yerləşən uzaq ərazilərdən gəlir. İkinci kosmik şüalanma mənbəyi rolunu Yer kürəsinin ətrafında sirkulyasiya edən yüklü zərrəciklər seli oynayır. Üçüncü şüalanma mənbəyi isə Günəşdə vaxtaşırı baş verən güclü partlayışların yaratdığı şüalanma selidir. Ayrı ‐ ayrı kosmik şüalanma mənbələri üzərində ətraflı dayanaq. a) Qalaktik radiasiya. Qalaktik radiasiyanın fiziklərə yaxşı məlum olmasına və onun uzun illərdən bəri ətraflı öyrənilməsinə baxmayaraq, bu şüalanmanın mənşəyi hələ də aydınlaşdırılmamış qalır. Qalaktik şüalanmanın tərkibinin öyrənilməsi onun əsas etibarı ilə orbital elektronlarını itirmiş hidrogen və helium atomları, yəni protonlar və α ‐ zərrəciklər seli olmasını, bunların da misli görünməmiş böyük sürətə ‐ işıq sürətinə yaxın sürətə malik olmalarını göstərir. Yüksək enerjiyə malik bu cür ağır nüvələr kosmos üçün xarakterik olan nadir şüalanma yarada bilirlər. Belə şüalanmanı “Apollon ‐II” gəmisində Aya uçuş zamanı astronavtlardan biri qaranlıq kamerada istirahət edərkən müşahidə etmişdir. Dəqiqədə 1‐2 dəfə görünə bilən bu cür gur işıq parıltısını Aya növbəti uçuş edən astronavtlar da görə bilmişlər. Müxtəlif astronavtlar bu hadisəni müxtəlif formada təsvir edə bilmişlər. Bəziləri bunu işıq saçan ulduz, bəziləri isə işıq saçan bulud kimi qəbul etmişlər. Maraqlıdır ki, bu şüalanmanı astronavtlar bağlı gözlə və tam qaranlıq kamerada da müşahidə etmişlər. Bu səbəbdən də, çox yüksək enerjiyə malik zərrəciklərin mövcudluğu, onların da astronavtların yerləşdiyi kameranın divarlarını və onların göz qapağını asanlıqla deşib keçməklə, tor təbəqəsinə təsir edə bilmələri fərz edilir. Kosmik mənşəli bu növ zərrəciklər çox böyük enerjiyə malik olmaqla yanaşı (H), həm də böyük ölçü və böyük atom kütləsinə (Z) malik olurlar. Buna görə də həmin zərrəciklər elmə HZE ‐ zərrəcikləri kimi məlumdur (Холл Э.Дж., 1989; Усманов С.М., 2001). Bu zərrəciklərin hər birinin öz yollarında çoxlu sayda funksional beyin hüceyrələrini parçalaya bilmələrinə baxmayaraq, Qalaktik radiyasiya dozasının gücü çox böyük olmadığından, onlar kosmonavt və astronavtlar üçün letal sonluqla nəticələnmir, yəni onlar üçün öldürücü olmur. b) Yerin radiasiya qurşaqlarının şüalanması. Yerin radiasiya qurşaqları dedikdə, onun maqnit sahəsinin tutub saxladığı yüklü zərrəciklərin əmələ gətirdiyi ərazilər başa düşülür. Bu zərrəciklər Yerin ətrafında sirkulyasiya edərək, kosmik zərrəciklər selindən bir neçə tərtib böyük olan sel yaradırlar. Məlum olduğu kimi, maqnit sahəsində hərəkət edən hər bir yüklü zərrəciyə maqnit sahəsinin induksiya vektoru, zərrəciyin sürəti və yükü ilə düz mütənasib olan Lorens qüvvəsi ( sin Bq F L ) təsir edir. Lorens qüvvəsinin təhlilindən aydın olur Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|