Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
108 
 
ki,  zamana  görə  dəyişməyən  maqnit  sahəsi  hərəkət  edən  yüklü  zərrəciyin  sürətinin 
yalnız istiqamətini dəyisə bilər. Bu halda zərrəciyin sürətinin ədədi qiyməti (və enerjisi) 
dəyişə  bilməz.  Yerin  dipol  maqnit  sahəsində  isə  (hətta  o,  sabit  qaldıqda  belə)  yüklü 
zərrəciyin  hərəkəti  mürəkkəb  xarakterli  olacaq.  Bu  zaman,  əgər  yüklü  zərrəciyin  
enerjisi  çox  da  böyük  deyilsə,  o,    maqnit  sahəsinin  quvvə  xətləri  boyunca  spiralvari 
hərəkət  edəcək  və  quvvə  xətləri  boyunca  maqnit  sahəsinin  induksiyası  getdikcə 
azaldığından, hər dəfə spiralın addımı azalacaq və müəyyən bir nöqtədə (əks olunma 
nöqtəsində)  sıfır  olacaq.  Bundan  sonra  zərrəcik  əks  olunaraq,  həmin  formada  əks 
istiqamətdə hərəkət edəcək ( şəkil 5.6.).
  
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
             Şəkil 5.6.  Yüklü zərrəciyin Yerin dipol maqnit sahəsində xarakterik  
                               hərəkətinin təsviri. 
  
 
Kosmik  şüalanma  zərrəcikləri,  istənilən  yüklü  zərrəciklər  kimi,  Yerin  maqnit 
sahəsini  keçərkən  meyl  etməlidirlər.  Bu  zaman  Yer  səthinə  yalnız  o  zərrəciklər  çata 
bilirlər ki, onların enerjisi Yerin maqnit sahəsinin meyletdirici təsirinə üstün gələ bilsin. 
Aydındır  ki,  Yerin  maqnit  sahəsinin  ən  güclü  meyletdirici  təsiri  onun  geomaqnit 
ekvatorunda olmalıdır. Maqnit qütbləri oblastında isə yüklü zərrəciklər maqnit qüvvə 
xətləri  istiqamətində  meyl  etmədən  Yerə  çata  bilirlər.  Dediklərimizdən  aydın  olur  ki, 
Yerin maqnit sahəsi  zərrəcikləri enerjilərinə görə ayıra bilir. 
 
Yerin  radiasiya  qurşaqlarının  əsasən  elektronlar  və  protonlar  selindən  ibarət 
olması  müəyyən  edilmişdir.  Yüksək  enerjiyə  malik  olmadıqları  üçün  onların  yaratdığı  
şüalanma    kosmik  gəminin  aliminium  korpusundan  çox  çətinliklə  keçə  bilirlər.  Buna 
baxmayaraq,  kosmik  gəminin  radiasiya  qurşağından  keçməsi  zamanı  kosmonavtın 
məruz  qaldığı  doza  gücü    0.1  Qr/saat  və  daha  yüksək  həddə  çata  bilir.  Asanlıqla 
göstərmək  olar  ki,  bir  neçə  saat  ərzində  gəminin  bu  şüalarla  ekspozisiya  olunması 
kosmonavtlar  üçün  letal  sonluqla  nəticələnə  bilər.  Buna  görə  də,  uçuşlar 
planlaşdırılarkən kosmik gəminin radiasiya qurşağında qalma vaxtının kifayət qədər az 
S
N
YER
N
S

---

 
 
109 
 
olmasına  çalışılır  və  geomaqnit  radiasiya  sahəsinin  təsirini  azaltmaq  üçün  bir  neçə 
həftə, ay və ya il üçün nəzərdə tutulmuş uçuşlar kicik hündürlüklərdə   (100 ‐ 200 km) 
həyata keçirilir.  
 
c)  Günəş  şüalanması.  Günəş  şüalanmasını,  qeyd  etdiyimiz  kimi,  onun 
səthində vaxraşırı baş verın partlayışlar yaradır (şəkil 5.7).  
 
               
 
 
                 Şəkil 5.7. Günəşdə baş verən partlayışların təsviri. 
 
 
Günəşdən  gələn  kosmik  şüalar,  əsasən,  geniş  enerji  diapazonuna    malik 
protonlar  selidir.  Bəzən  bu  selə  müəyyən  miqdarda  α  ‐  zərrəciklər  də  daxil  olur. 
Günəşin  səthində  partlayışın  yaratdığı  ilk  parıltı  görünəndən  təxminən  15  dəqiqədən 
sonra yüklü zərrəciklər Yerə çata bilirlər.  
Günəş  partlayışları  (parıltısı)  kosmik  uçuşlar  keçirən  kosmonavtların  həyatı 
üçün böyük radiasiya təhlükəsi yaradır. Aktiv Günəş partlayışları qısa müddətli olur və  
müəyyən  müddətdən  sonra  (hər  11  il  ‐  dən  bir)  təkrarlanır.  Günəş  aktivliyinə  uyğun 
piklər (zirvə) 1948, 1959, 1970, 1981, 1992 və 2003 ‐cü illərdə  müşahidə olunmuşdur. 
Atmosferin yuxarı sərhəddinə çatan Günəş şüalanmasında infraqırmızı şüalar 
üstünlük təşkil edir (~ 55 %).  Bu şüalar, atmosferi sərbəst keçərək, Yerin sətinə çatır 
və torpaq ‐ okeanları isidirlər. Günəş şüalanmasının ~ 40 % ‐ ni isə spektrin görünən 
hissəsi təşkil edir. Görünən işıq, məlum olduğu kimi, mürəkkəb fotosintez maşınını işə 
salır və bizə ətraf mühitdə istiqamətləri seçməyə, onun  bütün  gözəlliklərini  görməyə  
imkan  verir.  
Günəş  şüalanmasının  qalan  hissəsi  (5%    ‐  i)  dalğa  uzunluğu  100  m  ‐  dən         
400  m ‐ ə qədər olan ultrabənövşəyi şüaların payına düşür. 
 
Günəşin  elektromaqnit  şüalanması.  Günəşin  elektromaqnit  şüalanmasını 
görünən işıq, infraqırmızı,  ultrabənövşəyi,  rentgen, γ ‐ şüalanmala   və  radiodalğalar  

---

 
 
110 
 
oblastında  olan şüalanmalar təşkil edir. Eyni fiziki təbiətə malik olan bu şüalanmalar 
elektromaqnit  dalğaları  adlanır  və  bir‐birindən  yalnız  dalğa  uzunluqlarına  görə 
fərqlənir. Elektromaqnit dalğalarının dalğa uzunluğu  onların enerjilərini müəyyən edir 
ki,  bu  da  verilmiş  növ  şüalanmanın  dağıdıcı  təsirini  və  müxtəlif  mühitlərə  daxilolma 
qabiliyyətini müəyyən edir. Dalğa uzunluğu nə qədər kiçik olarsa, şüalanmanın enerjisi 
o qədər böyük olur və şüaların qarşılarına çıxan mühitlərə daxil olması o qədər asan 
olur. Məsələn, rentgen şüaları ilə görünən işıq bir‐birindən yalnız dalğa uzunluglarına 
görə    fərqlənirlər.  Rentgen  şüalarının  dalğa  uzunluğu  görünən  işığın  dalğa 
uzunluğundan dəfələrlə kiçik olduğundan bu şüalar insan bədənini sərbəst keçə bildiyi 
halda, görünən işıq  bədənə çatmadan paltar tərəfindən udulur. 
 
Qeyd edək ki, Yerin səthinə çatan Günəş enerjisinin təxminən yarısı spektrin 
görünən oblastının payına düşür. 
 
Günəşin ultrabənövşəyi şüalanmasını dalğa uzunluğundan asılı olaraq,  A, B və 
C  kimi    3  diapazona  ayırırlar.  Bu  halda  A  diapazonu  –  dalğa  uzunluğu  320  ‐  400  nm  
aralığında    olan    UB  ‐  şüalanmaya,  B  diapazonu  ‐  dalğa  uzunluğu      280  ‐  320  nm 
aralığında  olan  UB  ‐  şüalanmaya,  C  diapazonu  isə  dalğa  uzunluğu  200  ‐  280  nm 
aralığında olan UB ‐ şüalanmaya uyğun gəlir. 
 
A  diapazonuna  uyğun    UB  ‐şüalanması  atmosferin  ozon  təbəqəsi  tərəfindən 
udulmur və onun bioloji təsiri hələ də kifayət qədər öyrənilməyib. Bu diapazonda olan 
şüalanma  yalnız  bəzi  kimyəvi  maddələrlə  birgə    təsir  edərkən  insan  sağlamlığı  üçün 
real təhlükə rolunu oynaya bilir.  
 
UB ‐ B şüaları, bu baxımdan, təhlükəli şüalar hesab olunur. UB ‐ A şüaları ilə 
müqayisədə  1000  dəfəyə  qədər  daha  təhlükəli  olan  bu  şüalar    atmosferin  ozon 
təbəqəsindən  keçə  bilmədiklərindən  insan  sağlamlığına  əhəmiyyətli  zərər  verə 
bilmirlər.  
Ən kiçik  dalğa  uzunluqlu  UB  ‐  C  şüaları  isə  kifayət  qədər   zərərli  təsirə  malik 
olurlar.  Xoşbəxtlikdən  bu  şüalar  da  Yer atmosferi  tərəfindən  tamamilə  səpildiyindən, 
onlar Yer atmosferini deşib keçərək bizə çata bilmirlər. Əks  halda  onlar  dərimizin üst 
təbəqəsi tərəfindən udularaq, onu tamamilə yandırardılar.  
 
Bütün bunlara baxmayaraq, Günəşin UB ‐şüalanması kiçik dozalarda insan və 
heyvanlara  yaxşı  təsir  göstərir.  Bunun  səbəbi  adı  çəkilən  şüaların  təsiri  ilə  dəri 
örtüyündə  zülalların  parçalanması  və  nəticədə  müdafiə  qabiliyyətli  maddələrin 
yaranmasıdır.  Tibbi  müayinələrin  nəticələri  göstərir  ki,  Rusiyanın  şimal  əyalətlərində 
UB  ‐  şüalanmanın  kifayət  qədər  olmaması  səbəbindən  uşaqların  pnevmoniya  ilə 
xəstələnməsi,  cənub  əyalətləri  ilə  müqayisədə,  2  dəfə,  raxitlə  xəstələnməsi  isə  2.5  ‐ 
3.0  dəfə  yüksək  olur.    Bu  şüalanma  növü  insan,  heyvan  və  quş  orqanizmlərində, 
həmçinin kalsium mübadiləsini tənzimləyən D
3
 vitamininin yaranmasına zəmin yaradır 
(Усманов С.М., 2001).   
 
Yüksək  dozalarda    UB  ‐  şüalanmanın    tamamilə  əks  təsir  göstərməsinə  dair 
kifayət qədər məlumatlar mövcuddur. Bu şüalanmanın təsiri ilə hüceyrələrin mühüm 
hissələrinin  parçalanması  baş  verir  və  hüceyrədə  DNT  ‐  nin  bölünməsi  və  RNT  ‐  nin 
sintezi proseslərini ləngidən maddələr yaranır. Dəri  şişlərinin yaranma  tezliyi ilə  B ‐ 

---