Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
115 
 
tərəfindən zəbt olunmaqla, radioaktiv  
14
C  izotopunu yaradır: n + 
14
N → 
14
C + p. 
C
14
  izotopunun  xarakterik  xüsusiyyəti  onun  5730  il  ‐ə  bərabər  böyük 
yarımparçalanma  perioduna  malik  olmasıdır.  Həmçinin  də,  məlum  olduğu  kimi,  üzvü 
maddələrin əsas tərkib hissəsini təşkil edən karbon canlı və cansız təbiət arasında fəal 
mübadilədə iştirak edir və bu mübadilənin nəticəsində bütün canlı orqanizmlərdə  C
12 
 
ilə yanaşı, az miqdarda da olsa,  C
14 
 izotopu mövcud olur
.  
Tritium  (H
3
)  ‐  kosmik  neytronların  azot  və  oksigen  nüvələri  ilə  reaksiyası 
nəticəsində  yaranır.  Yarımparçalanma  periodu  12.3  il    olan    H
3
    izotopu    aşağıdakı 
sxem üzrə parçalanaraq, 5.69 keV  ‐ə bərabər orta enerjili elektronlar seli yaradır:  
                                                             1 
H 
3
  →  
2 
He 
3
 +  β 
‐ 
. 
Suda  yaxşı  həll  olduğundan  atmosferdə  yaranan  tritiumun  çox  hissəsi  su 
dövriyyəsində iştirak edir və bu səbəbdən də ən çox iri çaylarda və dənizlərdə toplanır.   
 
Qeyd  etdiklərimizi  ümumiləşdirməklə  deyə  bilərik  ki,  biosferə,  mion  və 
elektronlardan  təşkil  olunmuş  ikinci  kosmik  şüalanmanın  ionlaşdırıcı  komponenti  ilə 
yanaşı, həm də neytron komponenti təsir edir. 
Yer  səthində verilmiş  ərazi  üçün  kosmik şüalanma  səviyyəsinin  kifayət  qədər 
stabil  olmasına  baxmayaraq,  bu  səviyyə  geomaqnit  en  dairələrində  müxtəlif  olmaqla 
yanaşı,  həm  də,  hündürlükdən  asılı  olaraq,  dəyişə  bilir.  Daha  dəqiq  desək,  əhalinin 
şüalanmaya  məruz  qalma  dərəcəsi  yüksək  dağlıq  ərazilərdə  əhəmiyyətli  dərəcədə 
yüksək  olur.  Buna  baxmayaraq,  nisbətən  aşağı  hündürlüklərdə  belə,  bəzən  təbii 
torpaq mənbələrinin yaratdığı xarici şüalanma onun normal dəyişmə hüdudlarını aşa 
bilir.  Bu  ərazilərdə    əhalinin  illik  doza  şüalanması,  normal  radiasiya  fonunda  yaşayan 
əhali ilə müqayisədə, bir tərtibdən də çox olur.  
Cədvəl  5.1‐də  dəniz  səviyyəsində  normal  fona  malik  ərazilər  üçün  təbii 
şüalanma mənbələrinin illik effektiv doza qiymətləri göstərilmişdir.  
Qiymətlərdən  göründüyü  kimi,  xarici  şüalanma  dozasına  əsas  töhvəni 
ionlaşdırıcı  komponent  verir.  Bu  komponent  atmosferin  yuxarı  qatlarında  yüklü 
pionların  parçalanması  zamanı  yaranan  mionlardan  və,  həm  ionlaşma  nəticəsində, 
həm  də  kaskad  proseslərində  mionların  parçalanmasından  yaranan  elektronlardan 
ibarət olur. Bu rəqəm təxminən 280 mkZv ‐ ə bərabər olur.  
Nisbətən kiçik şüalanma dozası bu zaman primordial nuklidlərin payına düşür 
ki, bunlardan da 120 mkZv  ‐i kalium,   90 mkZv  ‐ i  U 
238
   izotopunun   ailə   üzvləri,  
140 mkZv  ‐ i   isə   Th 
232
 ailəsinin nuklidləri yaradır. Bu prosesdə daxili şüalanmada 
kosmogen nuklidlərin payı  çox az  (15 mkZv),  K
40
  və uran ‐ torium sırası nukldlərinin 
payı  isə  nisbətən böyük olur  (uyğun olaraq, 180 mk Zv,  950 mk Zv   və  190 mk Zv).  
Belə  çıxır  ki,  xarici  şüalanma  650  mkZv,  daxili  şüalanma  isə  1341  mkZv  ‐ə 
bərabər  şüalanma  dozası  yaradır.  Ümumi  şüalanma  dozası    bu  halda    ~  2000  mkZv  
təşkil edir.  
Atom  Radiasiyasının  Təsirinə  dair  Elmi  Komitənin  (ARTEK
*
)  məlumatlarına 
əsasən dəniz  səviyyəsində  ionlaşdırıcı  komponent  bir  saniyədə  hər  kub  santimetr 
həcmdə  1.9  –  26  ionlaşma  yarada  bilir.  Bu  zaman  neytronlar  selinin  sıxlığı                  
8∙10
‐3 
 sm 
‐2
∙ san 
‐1
   həddində olur
 
(НКДАР ООН, 1982).  

---

 
 
116 
 
Cədvəl 5.1.  
  Dəniz səviyyəsində normal fona malik ərazilər üçün təbii şüalanma  
                      mənbələrinin illik  effektiv doza qiymətləri 
 
Mənbə 
İllik effektiv doza, mkZv 
Xarici şüalanma 
Daxili şüalanma 
Cəmi 
Kosmik şüalar 
      ionlaşdırıcı komponent 
      neytron komponenti 
 
280 
20 
 
‐ 
‐ 
 
280 
20 
Kosmogen nuklidlər 
‐ 
15 
15 
Primordial nuklidlər 
      kalium ‐40 
      rubidium‐87 
      uran‐238 sırasının nuklidləri 
      torium‐232sırasının  nuklidləri 
 
120 
‐ 
90 
140 
 
180 
6 
950 
190 
 
300 
6 
1040 
330 
Cəmi 
650 
1341 
2000 
    
 
Həm  ionlaşdırıcı,  həm  də  neytron  komponentlərinə  aid  göstəricilər  yüksəklik 
artdıqca, artır (cədvəl 5.2).             
 
  Cədvəl 5. 2.   
        Kosmik radiasiyanın şüalanma gücünün hündürlükdən asılılığı 
 
Dəniz səviyyəsindən 
hesablanan hündürlük, 
km 
Ionlaşdirici  komponent, 
ion cütünün yaranması, 
sm
‐3
∙san
‐1
 
Neytronlar seli, 
sm
‐2
∙san
‐1 
0 – 0.1   (sahilyani ərazi) 
1.9 – 2.6 
8∙10
‐3 
0.1 – 0.5  (düzənliklər) 
2.6 – 3.0 
8∙10
‐3
 
0.5 – 1.5  (dağətəyi) 
3.0 – 5.6 
1.7∙10
‐2
 
1.5 – 2.5  (alp çəmənlikləri) 
5.6 – 6.5 
6.4∙10
‐2
 
2.5 – 4  (bitki və quşların məskəni) 
6.5 – 14.6 
1.8∙10
‐1
 
10 (mikroorqanizmlərin yığışdığı  
yer, təyyarə uçuşları) 
 
162 
 
1.4 
            Qeyd :   
*
ARTEK  ‐  ingiliscə Scientific Committee on the Effekts  of Atomic Radiation   
         (SCEAR),  rusca  isə  Научный  Комитет  по  Действию  Атомной  Радиации   
        ( НКДАР) adlanır.  
 
 
Cədvəldən  görünür  ki,  düzənliklərdə  bu  rəqəmlərdə,  sahil  zonaları  ilə 
müqayisədə, az artım müşahidə olunduğu halda, dağ ətəklərində  (1.5 km  ‐ ə qədər 
yüksəkliklərdə) artım iki dəfəyə qədər olur. Məsələn, zəngin fauna və floraya malik Alp 
yüksəkliyi çəmənliklərində ionlaşdırıcı komponent 3 dəfə, neytronlar seli isə bir tərtib 
yüksək olur. 

---