Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.1.1. İlkin kosmik şüalanma.
104 ultrabənövşəyi, görünən işıq şəklində elektromaqnit dalğalarının şüalanması ilə, həm də maqnit fırtınaları və Günəş maddəsi zərrəciklərinin fəzaya səpələnməsi ilə müşayiət olunur. Qalaktik kosmik şüalar selinin sıxlığı bir saniyədə hər kvadrat santimetr səthdə təxminən bir zərrəciyə bərabər olur. Bu şüalar, əsasən, protonlardan ( 93 % ), α ‐ zərrəciklərdən (6.3 %) və az miqdarda digər zərrəciklərdən ibarət olur. Qalaktik kosmik şüaların intensivliyi və onların yaratdığı şüalanma dozası Günəş aktivliyinin 11 il ‐ lik variasiyası ilə korrelyasiya edir. Günəşin aktivliyini xarakterizə edən K modulyasiya əmsalı 0.3 ‐ dən (Günəşin aktivliyi minumal olan halda) 2.5 ‐ ə qədər (bu aktivlik maksimal olan halda) dəyişə bilir. Bu fiziki parametrin periodik dəyişməsi aşağıdakı effektlətlə bağlıdır. Yerin maqnit sahəsinə Günəşin maqnit sahəsi əlavə olunur ki, bu da, aktivliyin artması zamanı onun güclənməsinə, azalması zamanı isə onun zəifləməsinə səbəb olur. Birinci halda Qalaktik kosmik şüalara Günəşin maqnit sahəsinin ekranlaşdırıcı təsiri artır və nəticədə onların intensivliyi azalaraq, kosmik zərrəciklərin yaratdığı dozanı kiçildir. Bu hal Qalaktik mənşəli zərrəciklər selinin zəifləməsi adlanır. İkinci halda isə, əksinə, Günəşin maqnit sahəsinin zəifləməsi Qalaktik kosmik şüaların intensivliyinin şüalanma dozasının artmasına səbəb olur. Yüksək en dairəsində (polyar oblastlarda) yüklü zərrəciklər az meyl edərək, Yerin maqnit sahəsinin qüvvə xətlərinə, demək olar ki, paralel hərəkət edirlər və bu zaman şüalanma selinin sıxlığı maksimal olur. Aşağı en dairələrində (ekvator oblastında) isə yüklü zərrəciklər daha çox meyl etdiklərinə görə Yerin geomaqnit sahəsinin qüvvə xətlərinə perpendikulyar hərəkət edirlər ki, bu halda da sel sıxlığı minimal olur. Analoji qanunauyğunluq Qalaktik kosmik şüaların ekvivalent doza gücü üçün də xarakterikdir Deməli, təbii maqnit spekrtometri rolunu oynamaqla, Yerin geomaqnit sahəsi yüksək enerjili zərrəciklərin ekvator oblastına, kiçik enerjili zərrəciklərin isə polyar oblastlara daxil olmasına səbəb olur(şəkil 5.4). Yüksək enerjili zərrəciklərin daimi fonunu yaradan Qalaktik kosmik şüalardan fərqli olaraq, Günəş kosmik şüaları aperiodik yaranır. Bu şüalar, nisbətən kiçik enerjiyə malik olduqlarından (Günəş mənşəli güclü zərrəciklər selinin nadir hallarda atmosferə daxil olmasını çıxmaq şərti ilə), demək olar ki, troposferin sərhədlərinə və Yerin səthinə çata bilmirlər. Buna baxmayaraq, həmin şüalar 10 ‐12 km ‐ dən yuxarı yüksəkliklərdə Qalaktik kosmik şüaların yaratdığı fon intensivliyini bir neçə tərtib artıra bilirlər. 5.1.1. İlkin kosmik şüalanma. Aydındır ki, Yerin səthində kosmik şüaların təsirinə məruz qalmayan nöqtə yoxdur. Sadəcə olaraq, qeyd etdiyimiz kimi, bu təsir müxtəlif yerlərdə müxtəlif olur. Yerin yüklü zərrəcikləri meyl etdirə bilən maqnit sahəsinə malik olması isə onun şimal və cənub qütblərinin, ekvatorla müqayisədə, daha çox radioaktiv şüalar qəbul etməsinə səbəb olur. Sadə məntiqə əsaslanmaqla deyə bilərik ki, hündürlüyün artması mühafizə ekranı rolunu oynayan hava təbəqəsınin azalmasına və nəticədə şüalanma səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmalıdır. Həqiqətən də, əgər dəniz səviyyəsində yaşayan insanlar kosmik şüalanmadan orta hesabla 300 mkZv/saar ‐ a bərabər effektiv 105 ekvivalent doza qəbul edirlərsə, dəniz səviyyəsindən 2000 m ‐ dən çox yüksəklikdə yaşayan insanlar üçün bu rəqəm bir neçə dəfə yüksək olur Şəkil 5.4. Qalaktik kosmik şüalanmanın 11 il ‐ lik tsiklik variasiyası (I ‐Qalaktik kosmik şüalanmanın modylyasiyası, II ‐ IV – Qalaktik kosmik şüalanmanın, uyğun olaraq, Murmansk, Moskva və Alma ‐ Ata şəhərləri üçün ekvivalent doza gücü). Təqribi hesablamalara əsasən hər saniyədə Yerin hər kvadrat metr səthinə kosmosdan gələn on mindən çox reliyativistik (işıq sürətinə yaxın sürətlə hərəkət edən) yüklü zərrəcik düşür. Kosmik şüalar adlanan bu şüaların böyük əksəriyyəti, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Günəşdə və bizim Qalaktikada vaxtaşırı baş verən möhtəşəm ulduz partlayışları nəticəsində yaranır. Çox yəqin ki, Yerə digər Qalaktikalardan da böyük enerjili zərrəciklərin çata bilməsi ehtimalı kiçik deyildir. Kosmik şüalanmanın tərkibinin böyük üstünlüklə protonlardan (~ 90%), helium nüvələrindən (protonlardan ~ 10 dəfə az) ibarət olmasına baxmayaraq, bu şüaların tərkibində Mendeleyev cədvəlindəki elementlərin əksəriyyətini qeydə almaq mümkün olmuşdur. Qeyd etdiyimiz kimi, Yerin səthinə çatan kosmik şüalanmanın intensivliyi, coğrafi en dairəsindən və dəniz səviyyəsindən olan hündürlükdən asılı olaraq, müxtəlif olur. Coğrafi en dairəsindən asılılıq Yerin nəhəng maqnit olması (güclü maqnit sahəsinə malik olması) ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən də, kosmik şüalar, yüklü zərrəciklər seli olaraq, Yerin maqnit sahəsinin təsiri altında onun ekvatorundan qütblərinə tərəf meyl edirlər. Həqiqətən də, ekvatorun dəniz səviyyəsində olan hissələrində kosmik şüalanma dozası minimal (~ 0.35 mZv/il tərtibində) olduğu halda, yenə də dəniz səviyyəsində, lakin ekvatordan kənarda (məsələn, 50 o en dairəsində) yerləşən coğrafi ərazilərdə ~ 0.5 mZv/il qədər olur. Məsələn, belə yüksək dozanın təsirinə London, Meksika, Nyu‐York kimi şəhərlərin sakinləri məruz qalırlar. Qalaktik kosmik ş üalanman ın maksimal ekvivalent doza güc ü , mkZv/ saar Qalaktik kosmik ş üalanman ın modulyasiya ə ms al ı II I III 30 2 IV 20 1 10 1981 1983 1985 1987 1989 1991 Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|