Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
162 
 
Cədvəl 6.2.  
          İstilik‐nüvə tsiklinin müxtəlif mərhələlərində professional şüalanma  
                                            səviyyəsi  (НКДАР, 1982).  
 
İstilik‐nüvə tsiklinin mərhələləri 
İstehsal olunan vahid enerjiyə 
uyğun kollektiv doza,   
insan ∙ Qr / MBt ∙ il 
Uran yanacağının çıxarılması 
0.0005 
Filizin işlənməsi və nüvə yanacağının hazırlanması 
0.0015 
Şüalanmamış nüvə yanacağının daşınması 
3∙10
‐6
 
Energetik nüvə reaktorlarının istismarı 
1.0∙10
‐2
Nüvə yanacağının işlənməsi 
1.2∙10
‐2
 
Şüalanmış nüvə yanacağının daşınması 
2.0∙10
‐5
 
Bərk tullantıların daşınması 
10
‐5
 
Elmi tədqiqatlar 
1.4∙10
‐2
 
Bütövlükdə istilik‐nüvə tsikli 
3.8∙10
‐2
 
 
birləşmələrinin  orqanizmdə  toplanması  son  nəticədə  müxtəlif  mənşəli  onkoloji 
ağırlaşmalar yaradır.  
Energetik  nüvə  reaksiyalarının  istismarı  və  nüvə  yanacağının  emalı  
mərhələlərində      kollektiv      doza,    adətən,    yüksək    (2.2∙10
‐2
  insan  ∙  Qr  /  MVt  ∙  il  – 
həddində)    olur.    Bu    prosesdə    nisbətən    yüksək      şüalanmaya                                        
(1.4 ∙10
‐2 
insan ∙ Qr / MVt ∙ il  qədər )  həmçinin  də  elmi  və   konstruktor   tədqiqatları   
aparan   şəxslər   məruz  qalırlar  (НКДАР  ООН, 1977). 
Nüvə enerjisinin istehsalı zamanı ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi. Nüvə 
energetikası  bir  çox  ölkələrdə  çox  böyük  sürətlə  inkişaf  edir.  Bunun  sübutu  olaraq, 
qeyd edək ki, əgər 1979 ‐ cu ildə AES ‐ lərdə elektrik enerjisi istehsalı  120 QVt   təşkil 
edirdisə, bu rəqəm XXI əsrin əvvəllərində 2000 QVt  ‐a qədər artmalıdır  (НКДАР ООН, 
1982). 
Əhalinin  nüvə  enerjisi  istehsalı  ilə  bağlı  məruz  qaldığı  əlavə  şüalanmaya  dair 
nəticələr cədvəl 6.3  ‐ də göstərilmişdir (НКДАР ООН, 1982). 
Bu nəticələrdən aydın olur ki, adı çəkilən mənbələrdən alınan kollektiv dozanın 
50  %  ‐  dən  çoxu  C
14
,  Kr
85
,  H
3
  kimi  böyük  yarımparçalanma  periodlu  radionuklidlərin 
qlobal  miqyasda  yayılması  ilə  bağlıdır.  Bu  radionuklidlər  nüvə  enerjisinin  istehsalı 
prosesində,  energetik  nüvə  reaktorlarının  işləməsi  zamanı,  nüvə  yanacağının  emalı 
prosesində  və  s.  yaranır.  Cədvəldən  göründüyü  kimi,  insan    bədəninin    ayrı  ‐  ayrı  
orqanlarının  1 MVt ∙ il  elektrik enerjisi  istehsalına normalaşmış  məruz  qaldığı qlobal 
kollektiv doza şüalanması 5∙10
‐2
 insan ∙ Qr ‐dən   3 insan ∙ Qr   ‐ ə qədər dəyişə bilir.  
Qeyd  edək  ki,  bu  rəqəmlər  hesablanarkən  energetik  nüvə  qurğularında  qəza 
nəticəsində  radionuklidlərin ətraf  mühitə  səpələnməsinin kollektiv  dozaya verdiyi pay  
nəzərə alınmamışdır.  
İndi də Atom Elektrik Stansiyalarının radiasiya təhlükəsizliyini təmin edə bilən 
bəzi fiziki ‐ texniki problemlərin  həlli  üzərində dayanaq. Məlum olduğu kimi, reaktorun 

---

 
 
163 
 
Cədvəl 6.3. 
Nüvə yanacağının işlənməsi və nüvə reaktorlarının istismarı proseslərində 
əhalinin qlobal şüalanma dozaları (10
‐2
 insan ∙ Qr / MBt ∙ il) 
 
Radiasiya 
təhlükəsi 
mənbəyi 
Cinsiyyət 
orqanları 
Ağ ciyər 
Qalxanvari 
vəzi 
Sümük iliyi 
Endostal 
hüceyrələr 
3
H 
1∙10
‐1 
1∙10
‐1
 
1∙10
‐1
 
1∙10
‐1
 
1∙10
‐1
 
85
Kr 
9∙10
‐2
 
2.5∙10
‐1
 
9∙10
‐2
 
1.5∙10
‐1
 
1.5∙10
‐1
 
14
C 
9∙10
‐1
 
9∙10
‐1
 
9∙10
‐1
 
3.0 
3.0 
129
J 
‐ 
‐ 
5∙10
‐2
 
‐ 
‐ 
Cəmi 
1.09 
1.25 
1.14 
3.25 
3.25 
 
aktiv  zonasında  nüvə  bölünmə  reaksiyasının  stabil,  dayanıqlı  getməsi  çox  vacibdir. 
İkincisi,  radiasiya  baxımından  xüsusi  təhlükə  doğuran  yüksək  aktivliyə  malik 
tullantıların  ekoloji  tələblərə  cavab  verə  bilən  formada  kənarlaşdırılması  və  emalı 
texnologiyalarının işlənib hazırlanması bu təhlükəsizliyi kifayət qədər təmin etmiş olur. 
Üçüncü problem bu prosesdə yaranan tritium problemidir.  
Birinci  problemin  xüsusiyyəti  zəncirvari  nüvə  reaksiyalarının  dayanması  və  ya 
partlayışa gətirə bilən sürətə malik olmaması üçün neytronların artma prosesinin idarə 
olunmasıdır.  Qeyd  edək  ki,  nüvə  reaksiyalarının  idarə  olunmasındakı  çətinliklərin 
kifayət  qədər  aradan  götürülməsinə  baxmayaraq,  iş  rejiminə  dəqiq  riayət  edilməməsi 
AES ‐ lərdə vaxtaşırı müxtəlif qəzaların baş verməsinə səbəb olur. Belə dəhşətli qəzalar 
təkcə Çernobıl AES ‐ də deyil, ondan əvvəlki dövrlərdə də baş vermiş, bu günki günlərdə 
də baş verir. 
İkinci  problemin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  nüvə  reaktorunda  gedən 
reaksiya nəticəsində çox yüksək aktivliyə və fövqəladə radiasiya təsirinə malik tullantılar 
yaranır  ki,  bu  tullantıları  da  sistemdən  çıxarmaq  və  uzunmüddətli  saxlama  yerinə  ‐ 
basdırılmağa  göndərmək  tələb    olunur.  Tullantıların    böyük    əksəriyyəti  ~ 300    il  ‐ə  
parçalanır.  Ona  görə  də    tullantıların  zərərsizləşdirilməsinin  ilkin  mərhələsi  onların 
şüşələşdirilməsi  (əridilmiş  şüşəyə  qarışdırılması),  sonrakı  mərhələsi  isə  uzun  illərə 
basdırılmasıdır. 
Tullantıları 
zərərsizləşdirmək 
məqsədi 
ilə 
radionuklidlərin 
transmutasiyası  üsulundan  da  istifadə  edilir.  Bu  üsulun  mahiyyəti  ondan  ibarərdir  ki, 
radioaktiv  tullantılar  bu  halda    β  ‐  zərrəciklər  və  ya  neytronlar  seli  vasitəsilə 
bombardman  edilir  və  son  nəticədə  tullantının  tərkibində  olan  radionuklidlər  stabil 
nuklidlərə  çevrilir.  Tullantıların  uzun  müddətə  basdırılması  üçün  isə  600  ‐  1200  m 
dərinlikli, etibarlı izolyasiyalı quyulardan istifadə olunur (Калыгин В.Г. , 2000). 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  AES  ‐lərin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  üçüncü  problem 
tritium problemidir. Belə ki, AES ‐ lərdə yaranan məhsullar içərisində tritium daha çox 
radiasiya      təhlükəsi  yarada  bilir.  Bildiyimiz  kimi,  suda  yaxşı  həll  oluna  bilən  tritium 
kosmik  şüaların    təsiri  ilə  atmosferdə    yaranır  və  β  –parçalanmaya  uğramaqla  
(yarımparçalanma  periodu    12.3  il    ‐  dir),    He 
3
  izotopuna  çevrilir.  Tritium  həmçinin 

---