Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
159 
 
Qeyd  edək  ki,  peşə  fəaliyyətindən  alınan  dozanı  iki  müxtəlif  səbəbə  görə 
qiymətləndirmək  çox  çətindir.  Bu  səbəblərdən  birincisi  iş  şəraitlərinin  kəskin 
fərqlənməsi, ikincisi isə tələb olunan informasiyanın olmamasıdır.  
Şüalanmanın  növləri  kimi  nüvə  reaktorlarına  xidmət  edən  personalın  aldığı 
doza da kəskin fərqlənə bilir. Dozimetrik cihazlar isə çox nadir hallarda şüalanmaya dair 
dəqiq  məlumat  verə  bilir.  Belə  ki,  bu  cihazlar  yalnız  işçi  personalın  şüalanmasının 
yolverilən həddi aşmamasına nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulub.  ARTEK ‐ in təxmini 
qiymətləndirməsinə  əsasən  uran  yataqlarının  özündə  və  onun  zənginləşdirilməsini 
həyata keçirən fabriklərdə işləyən personalın aldığı şüalanma hər  Qiqavatt ‐ il elektrik 
enerjisi  üçün  orta  hesabla  1 insan ‐ Zv  təşkil  edir. Bu  dozanın  təxminən  90 %  ‐ i 
yataqların payına düşür. Buna görə də şaxtalarda işləyən personal ən çox şüalanmaya 
məruz qalır (НКДАР ООН, 1982).  
 
Nüvə yanacağı istehsal olunan zavodlardan alınan kollektiv ekvivalent doza da 
hər Qiqavatt – il elektrik enerjisi üçün təxminən 1 insan ‐ Zv təşkil edir (НКДАР ООН, 
1982). 
 
Cədvəl 6.1. ‐də istilik ‐ nüvə tsiklinin müxtəlif mərhələlərində işçi personalın və 
yaxın  ərazidə  yaşayan  əhalinin  aldıqları  şüalanma  dozaları  göstərilmişdir.  Rəqəmlər 
gözlənilən kollektiv effektiv ekvivalent dozanın istehsal olunan hər Qiqavatt ‐ il elektrik 
enerjisi üçün  insan ‐ Zv  ‐lərlə tipik qiymətlərini əks etdirir
. 
 
Cədvəl 6.1. 
             İstilik ‐ nüvə tsiklinin müxtəlif mərhələlərində işçi personalın və yaxın  
             ərazidə yaşayan  əhalinin aldıqları şüalanma dozaları (НКДАР, 1982) 
 
 
Nüvə 
yanaca‐ 
ğının 
çıxarıl‐
ması 
Nüvə 
yanaca‐     
ğının 
zənginləş‐‐
dirilməsi 
İstilikayırıcı 
elementlə‐ 
rin 
hazırlan‐ 
ması 
Reaktorla‐ 
rın 
işləməsi 
Nüvə 
yanacağı‐    
nın 
regenera‐    
siyası 
Radioaktiv 
tullantıla‐ 
 rın 
basdırıl‐ 
ması 
İşçi 
personal 
0.9 
0.1 
1 
10 
10 
‐ 
Əhali 
0.5 
0.04 
0.0002 
4 
1 
‐ 
 
Aydındır  ki,  müxtəlif  xarakterli  işləri  görən  işçilərin  aldıqları  dozalar  da  eyni 
olmayacaq.  Cari  və  planlaşdırılmamış  təmir  işləri  zamanı  işçilər  çox  böyük  şüalanma 
dozası  qəbul  edirlər.  Məsələn,  ABŞ‐da  istismar  edilən  reaktorlardan  personal  bu 
xarakterli  işlər  zamanı  şüalanmanın  ~70  %  ‐  ni  qəbul  edir  (НКДАР  ООН,  1982)  (şəkil 
6.1.).  

---

 
 
160 
 
                                                                                                           
 
 
            Şəkil 6.1.  Nüvə reaktorlarında müxtəlif xarakterli işlər görən personalın  
                             aldıqları dozalar.  
                                              
 
ARTEK 
 
‐  in  araşdırmaları  Uindskeyl  və  La ‐ Aqa   zənginləşdirmə fabriklərinin  
işçi  heyətinin  daha  çox  şüalanmaya  məruz  qalmasını  göstərir.  Hesablamalar  70  ‐  ci 
illərdə hər Qiqavatt ‐ il enerji üçün Uindskeyl fabrikində orta illik kollektiv dozanın 18,  
La – Aqa  fabrikində  isə   6 insan ‐ Zv   olduğunu göstərmişdir  (НКДАР ООН, 1977). 
Yeni müasir zənginləşdirmə zavodlarında bu doza nisbətən kiçikdir və ARTEK
 
‐
in hesablamalarına əsasən bu rəqəm yaxın gələcəkdə 10 insan ‐ Zv həddini aşmayacaq 
(НКДАР ООН, 1977). 
 
Peşə fəaliyyəti ilə əlaqədar alınan şüalanma dozasının bir qismi də nüvə fizikası 
və energetikası sahələrində çalışan elmi‐tədqiqat işçilərinin payına düşür. Bu qəbildən 
olan şüalanma da, həm müxtəlif ölkələrdə, həm də müxtəlif müəssisələrdə bir‐birindən 
xeyli  fərqlənir.  Bu  fərq  bəzi  hallarda  10  dəfəyə  qədər  ola  bilir.  Bütün  ölkələr  üzrə  hər 
Qiqavatt ‐ il enerji üçün kollektiv dozanın orta qiyməti  ~ 5 insan ‐ Zv  ‐ə bərabər olur 
(НКДАР ООН, 1982). 
 
Peşə  fəaliyyəti  ilə  bağlı  şüalanmanı  təkcə  atom  sənayesi  müəssisələrinin 
fəhlələri  almır.  Adi  müəssisələrin  fəhlələri  və  tibbi  personal  da  müəyyən  dozada 
şüalanmaya məruz qalırlar.  
 
Radioloji  müayinə  ilə  məşğul  olan  tibbi  personal  yüksək  tibbi  xidmətə  malik 
ölkələrdə  əhalinin  kollektiv  ekvivalent  dozasına  hər  milyon  sakin  üçün  1  insan  ‐  Zv 
qədər töhvə verir.  
 
Yüksək  sənaye  potensialına  malik  ölkələrin  adi  sənaye  müəssisələrində 
personalın  şüalanması,  əlavə  olaraq,    illik  kollektiv  dozaya  0.5  insan  ‐  Zv    qədər  pay 
verir (НКДАР ООН, 1982). 

---

 
 
161 
 
 
Bir qrup insanlar, həm də yüksək təbii radiasiyanın təsirinə məruz qalırlar. Bu 
qrup  insanlara  təyyarə  ekipajını  misal  göstərmək  olar.  Ekipajın  kosmik  şüalanmanın 
təsirinə  məruz  qalmasının  səbəbi  uçuşların  böyük  yüksəkliklərdə  keçirilməsidir.  Misal 
olaraq,  göstərmək  olar  ki,  ABŞ  ‐  da  təxminən  70000,  Böyük  Britaniyada  isə  20000 
ekipaj, əlavə olaraq, hər il 1‐2 mZv şüalanma dozası qəbul edir (НКДАР ООН, 1977). 
 
Yerdən daş kömür, dəmir filizi və s. kimi faydalı qazıntılar çıxaran şaxtaçıların 
da    yüksək  şüalanma  dozası  qəbul  etmələri  məlumdur.  Ayrı‐ayrı  şaxtalarda  şüalanma 
dozasının fərqlənməsinə  və yeraltı  işlərin xarakterindən asılı olaraq, bu dozanın, bəzi 
hallarda  uran  yatağının  yaratdığı  dozadan  da  yüksək  olmasına  dair  də  məlumatlar 
mövcuddur.  
 
Daha  yüksək  dozanı  (ildə  300  mZv  ‐dən  çox)  müalicə  məqsədi  ilə  kurortlarda 
radon vannası qəbul edən personal qəbul edir. Qeyd edək ki, bu doza atom sənayesi 
işçiləri  üçün  qəbul  olunmuş  beynəlxalq  standartdan  təxminən  6  dəfə  çoxdur  (НКДАР 
ООН, 1977). 
 
 
6.1.1.  Atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə ilə bağlı  
           şüalanma mənbələri. 
İstilik‐nüvə tsiklinin müxtəlif mərhələlərində professional şüalanma. Əvvəlcə 
qeyd edək  ki, nüvə enerjisi istehsalında professional şüalanma kömürlə işləyən elektrik 
stansiyalarında elektrik enerjisi  istehsalı  zamanı  yaranan  şüalanma  ilə  müqayisədə  
iki  tərtib  çox  olur.  Adı  çəkilən  istehsal  sahəsinin  müxtəlif  mərhələlərində  şüalanma 
səviyyələrini müqayisə etmək üçün kollektiv dozanı zənginləşmiş uran vasitəsilə istehsal 
edilən vahid enerjiyə görə normalaşdırmaq  qəbul   edilmişdir.   Normalaşma   bir   ildə  
istehsal  olunan  hər Meqavatt elektrik enerjisinə görə aparılır.  
Baxılan tsiklin ilkin mərhələlərində (uran filizinin çıxarılması, onun emalı, nüvə 
yanacağının hazırlanması və daşınması mərhələlərində) kollektiv doza, adətən, nisbətən 
kiçik
 
olur (cədvəl 6.2).  
Buna  baxmayaraq,  uran  filizi  çıxarılan  mədən  və  karxanalarda,  onun 
zənginləşdirilməsi və nüvə yanacağının hazırlanması ilə məşğul olan müəssisələrdə kiçik 
bir  ehtiyatsızlıq  nəticəsində  insan  sağlamlığına  ciddi  zərər  verə  bilən  şüalanma  dozası 
yarana bilir. Deyilənləri nəzərə alaraq,  bu məsələ üzərində ətraflı dayanaq. 
Bildiyimiz  kimi,  uran  nüvələrinin  şüalandırdığı  α  ‐zərrəciklərin  yaratdığı  xarici 
şüalanma, radioaktiv təsir baxımından, çox da  təhlükəli deyil. Uran və onun müxtəlif 
birləşmələrinin  orqanizmə  daxil  olmasına  gəldikdə  isə,  bu,  təkcə  radioaktiv  təsir 
baxımından  deyil,  həm  də  kimyəvi  təsir  baxımdan  kifayət  qədər  təhlükəlidir.  Buna  
səbəb    uranın    kifayət    qədər    yüksək  toksiki    xassəli,  suda  yaxşı  həll  oluna  bilən 
dayanıqlı birləşmələr yarada bilməsidir. Bu formada birləşmələrə  misal olaraq, uran ‐ 
heksaftorid  kimi  kimyəvi aktiv  maddəni göstərmək  olar.  Adı çəkilən birləşmə  havada 
su  buxarının  iştirakı  ilə  asanlıqla  hidroliz  prosesinə  uğrayır  ki,  bunun  da  nəticəsində  
uranilftoridin  yüksək  toksiki  xassəli,  kiçik  dispersli  (ölçülü)  aerozolları  yaranır. 
Aerozolların  və  həmçinin  də  uran  tozunun  orqanizmə  daxil  olması  onların  ağciyərdə, 
böyrəklərdə,   qaraciyərdə   və   sümüklərdə   toplanmasına   səbəb   olur. Uran və  onun 

---