Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
148 
 
qalmalıdırlar.  Ona  görə  də  bu  cür  tikililərdə  yaşayanların  radonla  şüalanma  risqini 
azaltmaq üçün xüsusi mühafizə tədbirləri həyata keçirilməlidir. Bunun üçün döşəməyə 
xüsusi örtük çəkmək və otaqların vaxtaşırı havasını dəyişmək lazımdır. Qeyd edək ki, 
otağın  havasının  hər  2‐3  saat  ‐dan  bir  dəyişdirilməsi  radonun  konsentrasiyasının  3‐4 
dəfə  azalmasına  imkan  verir.  Əgər  otaq  havasında  radonun  konsentrasiyasının  400 
Bk/m
3
  ‐dan  aşağı  salmaq  mümkün  olmursa,  onda  evin  sakinləri  mütləq  oradan 
köçürülməlidir.  
Qeyd edək ki, evin daxili və xaricindəki təzyiqlər fərqinin hesabına torpaqdan 
və tikinti materiallarından azad olan radon hava vasitəsilə evlərə dolur. Radonlu hava 
isə  kip  bağlanmayan  qapı  və  pəncərələrdən,  boru  və  elektrik  xətləri  daxil  olan 
yarıqlardan və s. otaqlara daxil olur. Bu zaman həmçinin də nəzərə alınmalıdır ki, qapı 
və  pəncərə  çərçivələrinin  kipləşdirilməsi,  müxtəlif  yarıq  və  deşiklərin  doldurulması 
havanın təmizlənmə sürətini azaldır və nəticədə radonun otaqda miqdarı artır. 
             Torpaqdan  çıxan  radonun  evlərə  daxil  olma  sürəti,  faktiki  olaraq, 
mərtəbələrarası örtüklərin qalınlığı və bütövlüyü (yəni yarıq və mikro çatların sayı) ilə 
müəyyən  olunur.  Deyilənlərdən  məlum  olur  ki,  döşəmə  və  divarlardakı  yarıq  və 
çatların doldurulmasından sonra otaqda radonun miqdarı azalmalıdır. Bu istiqamətdə 
aparılmış  tədqiqat  işləri  dediyimiz  fikri  təsdiqləyən  nəticələr  əldə  etməyə  imkan 
vermişdir.  Döşəmədəki  deşiklərdən  sızan  radonun  miqdarının  azaldılmasının  bundan 
da  effektiv  yolu  evin  zirzəmisində  ventilyasiya  qurğularının  yerləşdirilməsidir. 
Bunlardan  əlavə,  divara  poliamid,  polivinilxlorid  və  ya  polietilen  tipli  plastiki 
materiallardan üzlük çəkilməsi, divarın epoksid əsaslı boya və ya üç qat yağlı boya ilə 
rənglənməsi radonun divardan emissiyasını 10 dəfəyə qədər azalda bilir. Divarın dıvar 
kağızı ilə örtülməsi də radonun emissiyasını təxminən  30 %  azaldır.  
 
Tikinti materiallarından, atmosfer havasından və sudan başqa radonun yaşayış 
binalarına daxilolma mənbələrindən biri də, az əhəmiyyətli olsa da,  təbii qazdır.  
Şəkil  5.15.‐  də  adı  çəkilən  mənbələrin  binalarda  radonun  ümumi  miqdarına 
verdiyi pay diaqramı təsvir edilmişdir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qazın  ilkin  emalı  prosesində  və  istifadəçilərə 
verilməzdən əvvəl saxlanma müddətində radonun çox hissəsi uçur. Buna baxmayaraq, 
əgər  mətbəx  sobaları,  qazla  işləyən  qızdırıcı  cihazlar  və  sistemlər  sorucu  qurğularla 
təmin  olunmayıbsa,  radonun  otaqda  miqdarı  kifayət  qədər  arta  bilir.  Ətraf  mühitlə 
əlaqəsi  olan  sorucu  qurğular  olan  halda  isə  qazdan  istifadə  otaqda  radonun 
konsentrasiyasına,  demək  olar  ki,  təsir  etmir.  İlkin  emal  prosesində  təbii  qazdan 
ayrılan böyük miqdarda radon bu emalın əlavə məhsulu olan mayeləşdirilmiş qaza da 
daxil olur. Buna baxmayaraq, daha geniş istifadə edildiyinə görə təbii qazdan evlərə, 
daha  radioaktiv  olan  mayeləşdirilmiş  qazla  müqayisədə,  10‐100  dəfə  çox  radioaktiv 
maddə daxil olur. 
Otaqlarin germetik olması və onların havasının vaxtaşırı dəyişdirilməməsi otaq 
havasında  radonun  miqdarının  kəskin  artmasına  səbəb  olur.  Bu  hal  evlərin  yüksək 
germetikliyinə xüsusi diqqət yetirilən İsveç üçün  xarakterikdir. Evlərin inşasında tikinti 
materialı  olaraq,  giltorpaqdan  istifadə  edilmədiyindən, hesab olunurdu ki, bu ölkədə 

---

 
 
149 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
               
Şəkil 5.15.
 
 Binalarda radonun miqdar göstəriciləri 
 
belə bir problem olmamalıdır. Buna görə də 50‐ci illərdən başlayaraq İsveçdə enerjiyə 
qənaət  məqsədi  ilə  evlərin  germetikliyini  artırmaq  kampaniyası  başlandı  və  70  ‐ci 
illərin  ortalarında  bunun  nəticəsi  kimi  evlərdə  radonun  miqdarınin  3  dəfədən  də  çox 
artması aşkar edildi
 
(Радиация. Дозы, эффекты, риск, 1990)  (şəkil 5.16).
  
              
 
 
      Şəkil 5.16. Otaq   havasının  ventilyasiya  sürətinin  azalması   zamanı   İsveç  
                        evlərində radonun  konsentrasiyasının artmasının sxematik təsviri. 
Təbii qaz 
 
 
Su 
 
 
Atmosfer 
havası 
 
 
 
Tikinti 
materialları 
və bina 
altindakı 
torpaq 
3  kBk/sutka   
 
 
4   kBk/sutka            
 
 
 
10  kBk/sutka   
 
 
 
 
 
60  kBk/sutka    
 

---

 
 
150 
 
   
Binaların  germetikliyinin  artırılması  hesabına  qənaət  edilən  hər  Qiqavatt∙il 
elektrik  enerjisi  isveçlilərin  əlavə    5600 
 
insan∙Zv    şüalanma  dozası  qəbul  etməsinə 
səbəb oldu. Son illərin tədqiqatları göstərdi ki, İsveç problemi heç də, bir vaxtlar hesab 
edildiyi  kimi,  müstəsna  hal  deyil.  Digər  ölkələrdə  də    etiraf  etməyə  başladılar  ki,  bu 
sahədə  onlarda  da  ciddi  problemlər  mövcuddur.  Sadəcə  olaraq,  İsveç  fenomeninin 
yaranmasına  səbəb  həmin  ölkədə,  digər  ölkələrlə  müqayisədə,  radioekoloji 
tədqiqatların tez başlanması olmuşdur.  
 
Müxtəlif 
ölkələrdə 
radonun 
və 
onun 
parçalanma 
məhsullarının 
konsentrasiyasının  1000‐10000  Bk/m
3
  intervalında  olduğu  evlərin  sayı  ümumi  sayın 
0.01‐0.1%  ‐ni təşkil edir. Belə çıxır ki, yaşadığı evlərdə radonun yüksək konsentrasiyası 
hesabına şüalanmaya məruz qalan insanların sayı heç də az deyildir.  
Heç  kimə  sirr  deyil  ki,  radon  qazı,  digər  təbii  radiasiya  mənbələri  ilə 
müqayisədə, daha yüksək çəki əmsalına malikdir.  
 
ARTEK
 
‐ın  hesablamalarına  görə  radon  özünün  radioaktiv  parçalanma 
məhsulları  ilə  birlikdə  əhalinin  Yer  mənşəli  radiasiya  mənbələrindən  aldığı  illik 
individual  effektiv  ekvivalent  şüalanma  dozasının    ¾  hissəsini  təşkil  edir.  Bu,  bütün 
təbii  radiasiya  mənbələrinin  yaratdığı  şüalanmanın  təxminən  yarısına  bərabərdir.  Bu 
dozanın  böyük  hissəsini  insan  əsasən  havası  dəyişdirilməyən  otaq  havası  ilə  nəfəs 
alarkən orqanizmə daxil olan radionuklidlərdən alır (НКДАР ООН, 1982 ).  
 
Təqribi hesablamalar insanın nəfəs yollarına sutka ərzində 20 milyon ‐a qədər 
radon  atomlarının    daxil  olmasını  göstərir.  Yüksək  su  təhcizatı  olan  hallarda  isə  canlı 
toxumaları məhv edə bilən bu zərrəciklərin sayı milyarda çata bilir.  
 
Dediklərimiz  radon  probleminin  kifayət  qədər  ciddi  problem  olması  fikrini 
söyləməyə  əsas  verir  və  bu  qazın  (həm  də  onun  parçalanma  məhsullarının)  insan 
orqanizmi üçün ciddi fəsadlar törədə biləcəyinə heç bir şübhə yaratmır.  
 
Radonun  və onun parçalanma məhsullarının bioloji təsirinə dair məlumatlarla 
sonrakı  Fəsillərdə tanış olacağıq.   
 
5.2.3.    Daxili    şüalanmada    ayrı  ‐  ayrı    radionuklidlərin    payı.    Artıq  qeyd 
etdiyimiz  kimi,  daxili  şüalanma  dedikdə,  insan  orqanizminə  nəfəsalma,  qida  –  su 
qəbulu və dəri örtüyünün zədələnməsi nəticəsində daxil olan radioaktiv elementlərin 
yaratdığı  şüalanma  başa  düşülür.  Atom  bombalarının  partladılması  (həm  də  onların 
sınaqlarının  keçirilməsi)  və  AES‐lərin  nüvə    reaktorlarında    qəzalar    radionuklidlərin 
insan orqanizminə nəfəs yolları ilə daxil olmasının  ən ehtimallı yollarıdır. 
Qeyd  edək ki,  təbii  radiasiya  mənbələrindən  insanın  aldığı  effektiv  şüalanma 
dozasının  təxminən  60‐70%  ‐i  (orta  hesabla  2/3  hissəsi)  orqanizmə  qida,  su  və  hava 
vasitəsilə  daxil  olur.  Bu  dozanın  çox  az  hissəsi  kosmik  radiasiyanın  təsiri  ilə  yaranan 
karbon‐14  və  tritium  kimi  radioaktiv  izotopların,  əksər  hissəsi  isə  Yer  mənşəli 
radioaktiv elementlətin  payına düşür.  
İnsanlar  ildə  orta  hesabla  180  mkZv  dozanı,  demək  olar  ki,  bütün  qida 
məhsullarının  tərkibində  olan  yalnız  kalium  ‐  40  izotopunun  hesabına  alır  (cədvəl 
5.29). Bu izotop orqanizmə onun həyat fəaliyyəti üçün zəruri olan kaliumun radioaktiv 

---