290
10.7.1. Dəniz və okeanların dibində basdırılma. Radioaktiv tullantıların dəniz
və ya okeanların dibində basdırılması praktikasından bir çox ölkələrdə istifadə edir. İlk
dəfə olaraq, bu üsuldan 1946 ‐ cı ildə ABŞ‐da, 1949 ‐ cu ildə Böyük Britaniyada, 1955 ‐
ci ildə Yaponiyada, 1965 ‐ ci ildə isə Niderlandda istifadə edilmişdir. Keçmiş SSRİ‐də
radioaktiv maye tullantıların ilk dəfə dəniz qəbiristanlığında basdırılması 1964 ‐ cü ildə
həyata keçirilmişdir.
AEBA ‐nın 1946 ‐ 1982 ‐ ci illəri əhatə edən nəticələrinə əsasən Şimali
Atlantikanın dəniz qəbiristanlıqlarına dünyanın 12 ölkəsi ümumi aktivliyi 1 MKü ‐dən
çox olan radioaktiv tullantılar atmışlar. Radioaktiv tullantılar atılmış Yer kürəsinin ayrı ‐
ayrı əraziləri ümumi aktivliyə görə hal ‐ hazırda aşağıdakı göstəricilərə malikdir
(Усманов С.М., 2001) :
a) Şimali Atlantika – ~ 430 kKu;
b) Uzaq Şərqin dənizləri – ~ 529 kKu;
c) Arktika – ~ 700 kKu.
Karsk dənizinə yüksək aktivlikli tullantıların ilk atılma vaxtından 25 ‐ 30 il
keçmişdir. Bu illər ərzində reaktorların və işlənmiş nüvə yanacağının aktivliyi dəfələrlə
azalmışdır. Bu gün Şimal dənizlərində radioaktiv tullantıların aktivliyi 45 kKu təşkil edir.
Hesab etmək olar ki, radioaktiv tullantıların dənizdə basdırılması işləri ilə bu
sahədə kifayət qədər bilik və təcrübəyə malik mütəxəssislər məşğul olmuşlar.
Həmçinin də fərz etmək olar ki, radioaktiv tullantılar körfəz və buxtaların elə çalalarına
atılmışdır ki, həmin dərin qatlara yeraltı sular və sualtı axınlar təsir göstərmir. Bu
səbəbdən də tullantılar başqa yerlərə yayılmırlar və xüsusi çöküntülər tərəfindən
udulurlar.
Həmçinin də nəzərə almaq lazımdır ki, daha yüksək aktivlikli tullantılar
bərkidici qarışıqlarla elə hala salınır ki, radionuklidlərin dəniz suyuna keçməsi mümkün
olan halda belə, onlar bilavasitə basdırılan tullantıların yanındakı çöküntülər
tərəfindən udularlar. Bunu, həmin ərazilərin radiasiya vəziyyətini öyrənməklə, sübut
etmək olar.
5 km ‐dən az olmayan dərinliyə malik su hövzələrində radioaktiv
tullantıların basdırılması imkanları daha çox müzakirə olunur. Okeanın dərin, qayalı
dibi çöküntü ilə örtüldüyündən, konteyneri gəminin göyərtəsindən sadəcə atmaqla,
onu çöküntünün içərisində 10 m ‐ lərlə batırmaq olar. 100 m ‐ lərlə dərinliyə batırmaq
üçün isə artıq qazma tələb olunur. Çöküntülərə dəniz suyu hopduğundan, yalnız on və
ya yüz illərdən sonra su nüvə yanacağı olan qabları korroziyaya uğratmaqla, deşə bilər
və yanacağın radioaktiv elementləri üzə çıxa bilər. Hesab olunur ki, üzə çıxan bölünmə
məhsullarını çöküntülər adsorbsiya edərək okeana yayılmasına imkan vermir.
Nəzəri hesablamalar göstərir ki, əgər konteynerin atılması zamanı onun
örtüyünün okeanın dibinə dəyib dağılması kimi az ehtimallı hal baş versə belə,
xırdalanmış yanacaq hissələri çöküntülərin altında 100 ‐ 200 il ‐ə qədər qala bilər. Bu
müddət ərzində isə radiasiya səviyyəsi bir neçə tərtib azalacaq.
291
10.7.2. Duz çöküntülərində basdırılma. Duz çöküntüləri radioaktiv
tullantıların uzunmüddətə basdırılması üçün ən yaxşı yer hesab olunur. Geoloji
təbəqədə duzun bərk halda qalması göstərir ki, həmin yerdə milyon illərdən bəri qrunt
suları sirkulyasiya etmir. Buna görə də bu cür çöküntülərə yerləşdirilmiş yanacağı
qrunt suları yuyub üzə çıxarmayacaq.
Qeyd edək ki, bu cür duz çöküntülərinə çox təsadüf olunur.
10.7.3. Geoloji basdırma. Bu üsulla basdırılma zamanı işlənmiş yanacaq
elementlərinə malik konteynerlər, adətən, ~1 km dərinliyə malik stabil layda
yerləşdirilir. Hesab etmək olar ki, bu süxurlarda su olmalıdır, belə ki, onların basdırılma
yerləri qrunt sularının səviyyəsindən aşağıdır. Həmçinin də gözləmək olar ki,
konteynerdən istiliyin ötürülməsində su əhəmiyyətli rol oynamayacaq. Buna görə də,
basdırılma yerinin layihəsi hazırlanarkən radioaktiv maddə yerləşdirilmiş qabın
səthində temperaturun 100
o
S ‐ dən çox ola bilməsi nəzərə alınır. Buna baxmayaraq,
qrunt sularının olması saxlanma bloklarından yuyulub çıxarılan materialın laylardan
suya keçə bilməsinə şərait yaradır. Bu cür sistemlərin layihələşdirilməsi zamanı qeyd
olunan məsələ əsas məsələ kimi müzakirə olunur.
Qeyd edək ki, son illər çox ciddi şəkildə uzunyaşama müddətli izotoplara malik
konteynerləri raketlərin köməyi ilə Ayın görünməyən əks tərəfinə atmaq imkanları
müzakirə edilir. Bəs, kim təminat verə bilər ki, raketlərin uçuşu uğurlu olacaq və
daşıyıcı‐raket atmosferdə partlayıb yerə tökülməyəcək? Həmçinin də, biz nə bilirik ki,
Ayın əks tərəfi gələcək nəsillərə nə üçün lazım olacaq? Ona görə də oranı öldürücü
radiasiya zibilxanasına çevirmək nə dərəcədə doğru olardı?
10.7.4. Plutonium problemi. Plutonium kifayət qədər toksiki xassəli maddədir
və o, atom reaktorlarının köməyi ilə alınır. Plutoniumdan ilk vaxtlar nüvə hərbi
sursatların istehsalında istifadə olunurdu. Nüvə enerjisindən istifadə olunan illər
ərzində isə ondan daha geniş istifadə olunmağa başlandı və bu gün Yerdə orta hesabla
1000 ton ‐ a yaxın öz istifadə təyinatını gözləyən plutonium toplanmışdır (Усманов
С.М., 2001). Bu miqdar silah istehsalı üçün çox böyükdür. Bəs, onda çıxış yolu
nədədir? Belə böyük miqdardan necə yaxa qurtarmaq olar?
Qeyd edək ki, hər hansı bir yerdə plutoniumun saxlanılmasına külli miqdarda
vəsait tələb olunur.
Məlum olduğu kimi, təbiətdə plutoniuma rast gəlmək olmur. Onu yalnız süni
yolla, reaktorda uran ‐ 238 izotopunu neytronlarla şüalandırmaq yolu ilə almaq olur:
92
U
238
+
0
n
1
→
‐ 1
e
0
+
93
Pu
239
Plutoniumun kütlə ədədi 232 ‐dən 246 ‐a qədər dəyişən 14 izotopu vardır.
İşlənmiş AES yanacağından ayrılmış plutonium yüksək aktivlikli izotop qarışığına malik
olur. Bunlardan yalnız Pu‐239 və Pu‐241 istilik neytronlarının, qalanları isə
sürətli neytronların təsiri ilə bölünə bilirlər.
Pu‐239 izotopunun yarımparçalanma periodu 24000 il ‐dir. O, orqanizmə
daxil olduqda, oradan çox çətinliklə çıxa bilir və bəzi orqanlarda isə hətta toplanıb qala
Dostları ilə paylaş: |