284
stoxastik pozulmalarını yaradır. Sonuncuya xərçəng və irsi pozulmalar aid edilə bilər.
Şüalanma qəbul etmiş insanlarda xərçəng şişləri qəzadan sonra qısa müddətdə deyil,
uzun illər inkişaf edərək, gizli, simptompsuz böyük dövr ərzində yarana bilir.
Qeyd edək ki, Çernobıl qəzasından 5 il sonra müşahidə olunmağa başlamış ilk
xərçəng xəstəliyi növü qalxanvari vəzinin xərçəngi oldu ki, bunun da səbəbi qəzadan
sonra havada, qida məhsullarında, mal ‐ qaranın südündə böyük miqdarda radioaktiv
yodun olması və son nəticədə onların insan orqanizminə daxil olaraq, məhz qalxanvari
vəzidə toplanması olmuşdur.
Latent periodu qəzadan 10 il sonra başa çatmış növbəti xərçəng növü leykoz
olmuşdur. Bu xərçəng növünün yaranmasına səbəb radiasiyaya daha çox həssas olan
orqanın – onurğa beyninin funksiyasının pozulmasıdır.
Çernobıl qəzasından 15‐20‐30‐40 il keçdikdən sonra, Xirosimaya oxşar olaraq,
xərçəng xəstəliyinin başqa növləri (süd vəzilərinin, ağ ciyərin, mədə və bağırsaqların
xərçəngi) özünü biruzə verməyə başlayacaq. Cinsi orqanların şüalanması da ağır
nəticələrə səbəb olacaq. Belə ki, artıq qeyd etdiyimiz kimi, hətta çox da böyük
olmayan dozalar (0.1 Zv) qadınların yumurtalıqlarında müvəqqəti sterillik yaratmağa
qadirdir. Baxmayaraq ki, qəzadan zərər çəkənlərin çox hissəsi 0.1 Zv ‐ dən az doza
qəbul etmişlər, yenə də onların uşaqları xromosom mutasiyaları hesabına cinsi
hüceyrələrin yüksək xəstələnmə riskinə malikdirlər. Sonuncu 10 il ‐ də Belarusiyada
doğulan uşaqların yarısından çoxunun inkişaf qüsuruna malik olması buna əyani
sübutdur (Qomel vilayətində bu rəqəm 81 % təşkil edir) (Усманов С.М., 2001).
BMT ‐ nin Atom Radiasiyasının Təsirinə dair Elmi Komitəsinin məruzələrinə
daxil edilmiş çoxlu sayda vacib tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən kişilərin 1.0 Zv
tərtibində şüalanmaya məruz qalması onların sonrakı nəslinin hər on min nəfərində
30 ‐ a qədər irsi anomaliyalar yarada bilir. Qadınların cinsi hüceyrələri radiasiyanın
təsirinə daha dayanıqlı olduğundan, onlarda bu göstərici 20 ‐ ə bərabərdir. Konkret
olaraq, Pripyat şəhərinin sakinləri üçün (orta doza – 0.13 Zv) bu, onların hər on min
uşağında 7 ‐ 46, sarkofakın inşasında iştirak edənlər üçün (orta doza 0.35 Zv) – 17 ‐
121, Çernobıl AES ‐ in əməkdaşları üçün isə (orta doza 0.47 Zv) – 24 ‐ 166 əlavə irsi
anomaliya deməkdir ( НКДАР, 1977).
Tədqiqatlar nəticəsində həmçinin də bu qəzada zərər çəkmişlərin hamısının
ümumi şüalanma dozası üçün istifadə olunan genetik riskin hüdudları müəyyən
edilmişdir. Bu rəqəm 600 min insan /Zv ‐ ə bərabərdir. Bu hesablamalara əsasən
birinci nəsildə gözlənilən genetik risk bütün zərərçəkmiş ölkələr üçün 1200 ‐ 8300 ‐ ə
bərabər olacaqdır ki, bunun da 480 – 3300 ‐ ü keçmiş SSRİ ‐ nin tərkibinə daxil olan
ölkələrin payına düşür ( НКДАР, 1977).
Qeyd edək ki, göstərilən rəqəmlər təqribi nəticələrə əsaslanıb və bu
hesablamalarda yalnız hazırkı dövrdə insanın irsi patologiyasında aşkar edilən bütün
patologiyaların 2.5 % ‐ ni təşkil edən ayrı‐ayrı ciddi irsi pozulmalar nəzərə alınmışdır.
Bu nəticələrdən aydın olur ki, qəzadan 20 il keçdikdən sonra birinci nəsildə
Belarusiyada, Rusiyada və Ukraynada hər üç gündən bir ata və ya ananın şüalanmaya
285
məruz qalma səbəbindən bir xəstə uşaq doğulmalıdır (Барсуков О.А., Барсуков К.А.,
2003).
10.5. Nüvə silahlarının bilavasitə istifadəsinin və onların sınaqdan
keçirilməsinin yaratdığı ekoloji problemlər
Məlum olduğu kimi, nüvə partrlayışları biosferin yüksək dərəcədə
çirklənməsinə və radiasiya fonunun əhəmiyyətli dəyişməsinə səbəb olur. Bu
partlayışlar nəticəsində bizim hər birimiz atmosferə atılan radionuklidlərin həm
bilavasitə özlərinin, həm də onların qlobal çöküntülərinin hesabına şüalanmaya məruz
qalırıq. Kütləvi mətbuatda çap olunan məlumata əsasən, 1945 ‐ ci ildən 1981 ‐ ci ilə
qədər ABŞ, Rusiya, Böyük Britaniya, Fransa və Çin kimi ölkələr atmosferdə 400 ‐ dən
çox nüvə partlayışları aparmışlar ki, nəticədə biosferə 12.5 ton ‐ dan çox radioaktiv
parçalanma məhsulu atılmışdır (müqayisə üçün qeyd edək ki, Xirosima üzərində atom
bombasının partladılması nəticəsində 1.1 kq parçalanma məhsulu ayrılmışdır).
Partlayışlar nəticəsində biosferə, həm də 3.4 ton plutonium və bir az kiçik miqdarda
digər transuran elementlər atılmışdır. Hava nüvə partlayışı anında yaranan
neyrtonların hava atomlarının nüvələri ilə qarşılıqlı təsirdə olması əlavə olaraq,
hidrogen və karbonun radioaktiv izotoplarının yaranmasına səbəb olur. Hesablamalar
bu halda radioaktiv hidrogenin (tritiumun) yaranmasının onun tarazlıq miqdarından
3 dəfə, radioaktiv karbonun isə 26% çox olduğunu göstərir (Усманов С.М., 2001).
Qeyd edək ki, nüvə partlayışları zamanı yüzlərlə nüvə qəlpələri yaranır, lakin
onların bir qismi çox kiçik miqdarda olduğundan əhəmiyyətli təhlükə yarada bilmir.
Digər qismi isə kiçik yarımparçalanma periodlarına malik olduqlarından tez bir
zamanda parçalanırlar. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, partlayış nəticəsində
yaranan böyük yaşama müddətli radionuklidlər də kifayət qədər çox miqdarda olur.
Bunlardan ən geniş yayılanları müxtəlif yarımparçalanma periodlarına malik karbon‐14,
sezium‐137, sirkonium‐95 və stronsium‐90 radioizotoplarıdır. Sirkonium üçün
yarımparçalanma periodu 64 gün, sezium və stronsium üçün təxminən 30 il,
karbon üçün isə 5570 il ‐ə bərabərdir.
Partlayış nəticəsində yaranan və tərkibində nüvə reaksiyaları məhsulları olan
radioaktiv bulud, partlayışın gücündən, onun növündən (hava, yerüstü, sualtı), sınağın
keçirilmə yerindən və meteoroloji şəraitdən asılı olaraq, böyük hündürlüklərə qalxa
bilir. Partlayış məhsullarının stratosferdə qalma müddəti 3 ay ‐dan 24 ay ‐a qədər
uzana bilir. Bu zaman onların ən intensiv çökmə periodu yaz aylarına təsadüf edir.
Partlayışdan sonra radionuklidlər troposferdə orta hesabla bir aya qədər qalır və
sonradan Yer kürəsinin səthinə çökürlər.
Yeraltı nüvə sınaqları zamanı radionuklidlərin yalnız 1 ‐ 2 % ‐ i
atmosferə keçə bilir ki, bunlar da bir neçə saatdan sonra Yerin səthinə çökürlər. Belə
çıxır ki, Yeraltı sınaqların çöküntüləri lokal xarakter daşıyır.
Məlum olduğu kimi, 6 avqust 1945 ‐ ci ildə Amerikanın V ‐ 29 qırıcı
təyyarəsindən Xirosimo şəhərinin mərkəzinə 45 kq uran ‐ 235 nüvə yanacağına malik
Dostları ilə paylaş: |