Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana_____________ 133
ümumi ilə nəzəri təfəkkürün əsasını təşkil edən əsl ümuminin fərqini üçbucaq anlayışı üzərində çox gözəl izah edir. O, yazır: “Beləliklə bir tərəfdən üçbucaq kvadratla, beşbucaqlı ilə yanaşı durur, digər tərəfdən isə - bununla Aristotelin böyük fikri söylənilir – o əsl ümumi fiqurdur” [92, səh 284]. Buradan nə üçün Hegelin üçbucağı həndəsənin öyrənilməsinin başlanğıcında verilən fiqurlara aid etməsi də aydın olur. Üçbucaq elə sadə fiqurdur ki, başqalarını ona gətirmək və ondan almaq olar. Beləliklə, Hegel öz dövründə pedaqogikada hökm sürən dar sensualizm və empirizmin əksinə olaraq belə nöqteyi nəzəri inkişaf etdirmişdir ki, dərk etmə təfəkkürünün formalaşdırılmasına yönəlmiş təlimin əsasında əsl mücərrədləşdirmə və həqiqi ümumi qoyulmalıdır (hissi konkret və formal ümumi yox). Riyaziyyatın məktəbdə nəzəri ümumiləşmələr və anlayışların yaranması əsasında müvəffəqiyyətlə öyrənilməsi üçün bağça yaşlı uşaqlarda, hesab məsələlərinin həlli zamanı, əqli fəaliyyətin quruluşunu və inkişafını müfəssəl öyrənmək lazımdır. Psixologiya elminə görə ümumiləşdirmənin arxasında xüsusi fəaliyyətlər durur ki, bunların vasitəsilə fikrin bir məzmundan digərinə köçürülməsi, keçməsi hərəkəti yerinə yetirilir. Yalnız bir anlayışın digərinə keçməsi ilə, onlar birlikdə həqiqətin dərk olunmasına gətirə bilər. Beləliklə, şagirdlərdə riyazi anlayışları formalaşdırmaq üçün onlarda uyğun fəaliyyət tapmaq və qurmaq lazımdır. Pedaqoji – psixologiya üzrə bəzi tədqiqatlarda tədris materialının mənimsənilməsinin, ümumiləşdirmə növlərindən asılı olaraq, səmərəliliyi öyrənilir. Məsələn [147] –də həndəsə məsələlərinin həllinin öyrənilməsi iki metodla aparılır. Birinci halda şagirdlər konkret şərtləri və bəzi riyazi münasibətlərin ifadə forması dəyişdirilən ayrı-ayrı məsələləri həll edirlər. Bu məsələlərin həlli üsullarının əsasında duran ümumiləşdirmə, həmişə kifayət qədər tamlıq və mütəhərriklik olmadan, yavaş və tədricən formalaşdırılır. İkinci metodda şagirdlər xüsusi məsələnin modelinin analizi yolu ilə əvvəlcə onun həlli üsulunun ümumi strukturunu aydınlaşdırırlar, sonra isə onu tez və düzgün ayrı-ayrı məsələlərə tətbiq edirlər. _____________Milli Kitabxana_____________ 134
Təcrübə göstərir ki, riyaziyyata qabiliyyəti olan şagirdlərdə ümumiləşdirmə birinci çalışmada, mənimsəmənin əvvəlində baş verir. Ümumi şəkilə köçürmə sanki ümumiləşdirmə vaxtı ilə birləşir və faktiki olaraq eyni tipdən olan bütün məsələlər sinifinə aid edilir. Az qabiliyyətli şagirdlərdə isə ümumiləşdirmə tədricən yaranır və daha gec baş verir və ya tamamilə olmur. Həndəsə məsələlərinin həlli ilə əlaqədar yuxarıda göstərdiyimiz ümumiləş- dirmə növlərinin fərqi, zənnimcə, empirik və nəzəri ümumiləşdirmələrin fərqidir – səmərələri müxtəlif olan iki təlim metodlarının əsaslarıdır. Psixoloji ədəbiyyatda məzmunlu ümumiləşdirmə tədris fənlərinin qurulmasının yeni üsullarının mümkün əsaslarından biri hesab edilir. Keçən əsrin sonuna qədər pedaqoji psixologiyada əsasən empirik ümumiləşdirmələr öyrənilirdi. Bununla yanaşı bəzi xarici psixoloji ədəbiyyatda ümumiləşdirmə və anlayışların əmələ gəlməsi şərtlərinin ənənəvi formal məntiqi şərhindən kənara çəkilmə cəhdləri vardır. Bu cəhətdən Amerika psixoloqu C.Brunerin mövqeyi daha maraqlıdır. O, faktiki olaraq ümumi və xüsusinin əlaqəsinin ənənəvi məntiqi prinsipdə başa düşülməsindən əl çəkməklə, tədris fənlərinin qurulmasının yeni üsullarını tapmağa çalışır. Onun fikrincə məktəblinin və alimin əqli fəaliyyəti eyni bir təbiətə malikdir (burada fərq növündə deyil, dərəcəsindədir), odur ki, tədris fənlərini elmi biliklərin özünün şərhi üsullarına uyğun qurmaq məqsədəuyğundur. “Fizikanı öyrənən məktəbli fizikdir və onun üçün elmi alim – fizikə uyğun qaydada öyrənmək asandır” [75, səh 17]. Məktəbli əvvəlcə, baxılan fənnin nəzəriyyəsini təşkil edən əsas anlayışlarını mənimsəməlidir ki, onlarda öyrənilən obyektin əsas prinsiplərini başa düşmək imkanı yaransın. Bu isə öz növbəsində nəzəriyyənin xüsusi təzahürlərini açmağa kömək edər. Pedaqoji psixologiyada bu problem son vaxtlarda öyrənilməyə başlanmışdır. Keçən əsrin 40-cı illərinə qədər şagirdlərə biliklərin daxili strukturunu və sonrakı fəaliyyətlər üçün onların əhəmiyyətini öyrətmək mümkün olan üsulların tədqiqinə dair amerika psixoloqlarının nisbətən az işləri olmuşdur [75] . Buradan da görünür ki, elmin müasir üsulu ümumidən xüsusiyə keçməkdir. C.Bruner fənlərin belə qurulmasının məqsədəuyğunluğunu, belə keçidin nəzərə alınmasını göstərən bəzi faktlar gətirir. Bununla yanaşı bir çox başqa psixoloq və _____________Milli Kitabxana_____________ 135
pedaqoqların işlərində olduğu kimi, ümuminin xüsusi ilə əlaqəsinin məntiqi cəhətlərinin adekvat təhlili, ənənəvi formal məntiqin analizi onda yoxdur. Bəzən də o, belə hesab edirik ki, “əsl anlayışlar” bəzi xüsusi halların düzgün dərk edilməsində baş verir [75]. Bununla yanaşı C.Bruner qavrayış əlamətlərinin sadəcə ayrılmasından fərqli olaraq “simvolik anlayışların” xüsusiyyətlərini aydınlaş- dırmağa cəhd edir. Pedaqoji psixologiya və didaktika sahəsindəki bəzi mütəxəssislərin fikrincə şagirdlər hər şeydən əvvəl bu və ya digər elmin təsdiqedici ideyalarını, bu və ya digər sahənin müxtəlif xüsusi hadisələrinin “yeganə sadə formalarını” mənimsəməlidirlər. Bundan istifadə edərək elə təlim forması seçmək olar ki, onun vasitəsi ilə məktəblilər fənnin mahiyyətini mənimsəyər [220, səh 133]. Bilmək lazımdır ki, obyekt və münasibətlərin xarici və daxili xüsusiyyətləri sadəcə “müşahidə” ilə deyil müxtəlif fəaliyyət formaları vasitəsi ilə hissi və anlayış obrazları ilə açılır və inikas olunur. A.H.Leontyevə görə: “Bu fəaliyyət proseslərinin nəticəsidir ki, onun baş verməsi subyektin inikas olunan reallığa nəzərən fəaliyyəti lazımdır” [137, səh 18]. Riyazi fənlərin qurulmasında yeni üsulların hazırlanması ilə əlaqədar həm məntiqi – psixoloji ideyalara, həm də anlayışın təbiətinin dialektik şərhinə aid mühakimələrdən ibarət pedaqoji fikirlərə əsaslanmaq olar. Bu planda N.İzvolskinin [114] kitabı xüsusilə qiymətlidir. O, nöqteyi nəzərdən ki, insanın əsl anlayışı uyğun əşyanın yaranmasını başa düşmək və ona qurmaq bacarığı olduqda mümkündür. Obyektin qurulması üsulu və mahiyyəti başa düşüldükdə, bu obyekt müəyyən şəraitdə qəti və zəruri olaraq alınır. Məsələn, kvadrat haqqında uyğun anlayışın formalaşdırılması üçün elə izah və qurma olmalıdır ki, dərhal zəruri olaraq bilinsin ki, onun bucaqları həmişə düz bucaq olmalıdır (təkcə şəkildə gördüyümüz, yaxud ağac kubun üzü deyil). Üçbucağın öyrənilməsi zamanı onun əmələ gəlməsinin elə prosesini axtarmaq lazımdır ki, buradan xassələrin zəruriliyi aydın görünsün. N.İzvolski bu qurulmaya əsaslanaraq ona nəzəri anlayışların formalaşdırılmasının dialektik nöqteyi nəzərini də əlavə etsək, həndəsənin, indi də öz əhəmiyyətini saxlayan, orijinal tədrisi metodikasını qurmuşdur. Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|