Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana_____________ 124
deduktiv düstur vasitəsilə iki (ümumi və xüsusi) hökmdən üçbucağın da nöqtələr çoxluğu olması haqqında hökm çıxarılır. 2.7.3. Təfəkkürü psixoloji cəhətdən bir proses kimi tədqiq etmək idrakın nəticələrinin gizli, daxili səbəblərini öyrənmək deməkdir. Məsələn, aşağıdakı faktlar təfəkkürün belə nəticələrindən, məhsullarından hesab edilə bilər. Şagird məsələni həll etdi, ya yox? O, müəyyən bilikləri, əməliyyat üsullarını mənimsədi ya mənimsəmədi? Onda məsələnin həllinə dair fikir, plan, ehtimal yarandı ya yox? Onda yeni anlayış təşəkkül etdimi? və s. Psixologiya bütün bu zahiri faktların arasında gizlənən və onların yaranma- sına səbəb olan daxili təfəkkür prosesini aydınlaşdırmağa çalışır. Bu işdə psixolo- giya elmi determinizm (hadisənin səbəblə şərtləndirilməsi prinsipi) prinsipinə istinad edir. Bu prinsip xarici səbəblərin daxili şərait vasitəsilə təsir etdiyini qəbul edir. Başqa sözlə, məsələn hər bir pedaqoji tədbir insana birbaşa və bilavasitə deyil, vasitəli yolla şəxsin psixi halından, onun hissələrindən, fikirlərindən və s. asılı olaraq təsir edir. Müəllim şagirdlərə müstəqil olaraq sinifdə həll etmək üçün bir məsələ tapşırmışdır. Təfəkkür prosesinin müəyyən mərhələsində məsələnin həllində lazım olan teorem onlara xatırladılır. Lakin kənardan edilən bu kömək, hər bir şagirdə onun məsələ üzərində düşünmə prosesində nə dərəcədə irəliləyə bilməsindən, yəni onun təfəkkürünün daxili şəraitindən asılı olaraq, eyni deyil, müxtəlif şəkildə təsir edir. Şagird məsələnin həllində nə qədər tez irəliləyib, onu dərindən dərk edirsə, kənardan alınan kömək üçün bir o qədər əlverişli zəmin hazırlanır ki, bu məlumatı qəbul etmək üçün daxili şərait bir o qədər tez dəyişir. Əksinə, həmin məsələni nə qədər az başa düşürsə, o, bu kənar məlumatdan istifadə etməkdə, məsələnin həllini müvəffəqiyyətlə başa çatdırmaqda bir o qədər çətinlik çəkir.
Analiz obyektin bu və ya digər cəhətlərini, ünsürlərini, xassələrini, münasibətlərini və s. ayırmaq, öyrənmək, dərk edilən obyekti onun müxtəlif komponentlərinə ayırmaqdır. Hər hansı bir obyektin və münasibətin analizi zamanı onların ən vacib, əhəmiyyətli, mühüm, maraqlı xassələri daha qüvvətli qıcıqlandırıcı olduğundan ön
_____________Milli Kitabxana_____________ 125
plana keçir. Belə qıcıqlandırıcılar fəal oyanma prosesi əmələ gətirərək, fizioloji in- duksiya qanununa əsasən həmin obyektin zəif qıcıqlandırıcı olan başqa xassələri- nin seçilməsinə mane olur. Beləliklə, bir psixi proses kimi analizin fizioloji əsasını baş beynin ali şöbələrində gedən oyanma və ləngimənin müəyyən qarşılıqlı nisbəti təşkil edir. Sintez zamanı dərk olunan obyektin ayrılmış hissələri birləşdirilib müqayisə olunur. Riyaziyyatın tədrisində analiz və sintez haqqında daha ətraflı məlumatı [26 9 ] –dan almaq olar. Analiz və sintezin birliyi təfəkkür prosesi olan müqayisədə çox aydın şəkildə təzahür edir. İki və ya bir neçə obyektin müqayisəsi onların bir-biri ilə tutuşdurulmasından, qarşılaşdırılmasından başlayır. Ümumiləşdirmə zamanı müqayisə olunan obyektlərin ümumi cəhətləri ayırd edilir. Müxtəlif obyektlər üçün ümumi olan bu xassələr iki növə bölünür: 1) ümumi oxşar əlamətlər; 2) ümumi mühüm əlamətlər. Məsələn, ən müxtəlif dördbucaqlılar arasında ümumi əlamətlər tapmaq mümkündür. Təpə nöqtələrinin sayına görə kvadratı, rombu, düzbucaqlını, trapesiyanı, paraleloqramı bir qrup, bir sinif daxilində birləşdirmək olar. Lakin onların arasındakı bu oxşarlıq (ümumilik) heç də adları çəkilən dördbucaqlıların həqiqətən mühüm xassələrini ifadə etmir. Burada oxşarlıq yalnız onların təmiz xarici, olduqca ümumi, ikinci dərəcəli əlamətlərinə aiddir. Obyektlərin, xüsusi halda dördbucaqlıların, belə səthi, dayaz təhlili nəticəsində aparılan ümumiləşdirmələrin əhəmiyyəti, qiyməti də çox deyil, həm də onlar daim səhvlərə səbəb olur. Deməli, hər bir mühüm xassə eyni zamanda müəyyən bir qrupdan olan eyni cinsli obyektlərin ümumi xassəsidir. Əksinə, hər bir ümumi (oxşar) xassə bu qrupun obyektləri üçün mühüm xassə ola bilməz. Mühüm ümumi əlamətlər dərin analiz və sintez zamanı və onun nəticəsində ayırd edilir. Analiz, sintez və ümumiləşdirmənin qanunauyğunluqları təfəkkürün əsas, daxili spesifik qanunauyğunluqlarını təşkil edir. Təfəkkür fəaliyyətinin bütün xarici təzahürlərini yalnız onların əsasında izah etmək mümkündür. Fərz edək ki, şagird müəyyən məsələni həll etmiş və ya hər hansı bir teoremi mənimsəmişdir. Müəllimin müşahidəsi göstərir ki, məsələnin məzmununu, çertyoju və s. bir qədər öz şəklini dəyişdirdikdə şagird həmin tanış həldən yeni şəraitdə istifadə edə bilmir, teoremi yeni tipli məsələlərin həllinə tətbiq etməkdə
_____________Milli Kitabxana_____________ 126
çətinlik çəkir. Biliklərin bir şəraitdən digərinə keçirilib – keçirilməməsinin mümkün səbəblərindən biri, ilk növbədə, məsələnin şərtinin dəyişdirilməsidir. Eyni teorem əsasında həll olunan məsələlərin şərtləri köklü surətdə dəyişdirilərsə, o zaman bir məsələnin həllində tətbiq olunan üsul başqa məsələlərin həllinə də şamil edilir. Əksinə, belə dəyişiklik olmadan biliklərin köçürülməsi mümkün deyildir. Belə təsəvvür yaranır ki, biliklərin köçürülməsi bilavasitə məsələlərin şərtlərinin dəyişdirilməsindən asılıdır. Lakin, bu zahirən müşahidə olunan faktın (köçürülmənin) hələ kifayət olmayan, çox səthi və qeyri-psixoloji izahıdır. Əslində isə şagirdə verilən məsələnin şərtini (çertyojun, məzmunu və s.) şagird deyil, müəllim dəyişdirmişdir. Deməli, bu əməliyyatı yerinə yetirən şagird yox, müəllimdir. Biliklərin köçürülməsini bilavasitə şərtlərin dəyişdirilməsi ilə bağlamaq xarici, pedaqoji təsiri (müəllim tərəfindən məsələnin şərtlərinin dəyişdirilməsi) şagirdin təfəkkür fəaliyyətinin bilavasitə nəticəsi ilə, yəni zahiri köçürülmə və ya köçürülməmə faktı ilə bağlamaq deməkdir. Şagirdi bu zahiri nəticəyə gətirib çıxaran təfəkkür prosesinin özüdür. Onun fəaliyyətinin daxili spesifik qanunauyğunluqları haqqında isə burada fikir söyləmək mümkün deyil. Onun təfəkkürünün daxili şəraitinin xarici pedaqoji təsiri necə şərtləndirdiyi də buradan məlum deyil. Belə olduqda şagirdin məqsədəuyğun təlimi mümkün olmur, onun təfəkkürünün formalaşması da mümkün olmur. Əslində isə məsələnin şərtlərinin dəyişdirilməsi, psixoloji baxımdan, şagirdin təfəkkür fəaliyyəti üçün əlverişli ilkin şərtlərin yarandığını göstərir. Şərtlərin dəyişdirilməsi şagirdin verilmiş məsələni təhlil etməsinə, onun ən mühüm komponentlərinin ayrılmasına və onları ümumiləşdirməsinə kömək edir. Müxtəlif məsələlərin mühüm şərtlərini ayırıb ümumiləşdirdikcə, o biri məsələnin həllinin həmin məsələyə çox oxşar olan başqa məsələyə də köçürür. Beləliklə, “dəyişdirmə-köçürmənin” zahiri asılılığının arxasınca psixoloji cəhətdən aşkar edilən, daxili asılılıq olan “təhlil- ümumiləşdirmə” meydana çıxır. Məlum olur ki, zahirən müşahidə edilən nəticə (köçürmə) şagirdin daxili təfəkkür prosesinin qanunauyğun nəticəsidir. Bir məsələnin həlli qaydalarını başqasına köçürmək üçün onların arasında olan ən ümumi cəhətləri tapmaq lazımdır. Hər iki məsələnin təhlili əsasında həllin bu Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|