Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
129 
cəhətdən təyinlə  təyin olunan arasındakı  əlaqə kimi meydana 
çıxır və birinci növ təyini söz birləşmələri əmələ gətirir. 
Bundan başqa, substantiv isimlər qeyri-müəyyən yiyəlik 
halda dayanmaqla əsas tərəflə yanaşma əlaqəsinə girir və ikinci 
növ təyini söz birləşmələri yaranır.  Məsələn, Gül, ey nazlı 
Vətən,  odlar torpağı. (S.Vurğun)  Yaz aylarında gurlayıb 
çağlayan Alagöz çayı indi sap kimi nazilib sakit-sakit axırdı. 
(İ.Şıxlı)  və s.  Bu nümunələrdə  odlar torpağı, yaz ayları 
birləşmələrinin birinci tərəfləri yanaşma əlaqəsinə əsasən ikinci 
tərəfə tabedir. 
İsim digər bir isimlə yanaşma əlaqəsinə girir. Bu zaman  
qoşma tərəflər arasına daxil olur. Məsələn,  Əli kimi həkim, 
Həsən tək müəllim  və s.  Belə birləşmələrdə qoşma ilə 
əlaqələndikdən sonra  isim digər isimlə yanaşma  əlaqəsində 
olur.  
Sifətin ismə yanaşması.    İsmə yanaşmaq sifətin  əsas 
vəzifəsi olduğundan, dilimizdə bu cür yanaşma halları daha çox 
müşahidə edilir və bu  əlaqə zamanı  sifətlər öz xüsusiyyətlərini 
olduğu kimi saxlayır. Məsələn,    işıqlı otaq, sərin hava, aydın 
səma  və  s. Sifətin ismə yanaşması, ismin ismə yanaşmasına 
nisbətin çox inkişaf etmişdir. Dilimizdəki bütün isimləri bir-
birilə yanaşdırmaq mümkün deyildir. Lakin bütün sifətləri 
isimlərə yanaşdırmaq olar, çünki ismə yanaşmaq sifətin  əsas 
xüsusiyyətidir. Bəzən sifətlər substantivləşdikdən sonra 
yanaşma  əlaqəsinin asılı  tərəfi olur. Məsələn, böyük sözü, 
ağsaqqal nəsihəti, körpə  qığıltısı  və s. birləşmələrində  böyük, 
ağsaqqal, körpə sifətləri substantivləşərək əsas tərəflə yanaşma 
əlaqəsinə girmişdir. 
Sayın ismə yanaşması. Saylar isimlərin  əvvəlində heç 
bir dəyişikliyə uğramır və isimlərin növ  və xüsusiyyəti onlara 
təsir etmir. Bu vəziyyətdə saylar heç bir formal əlamət şəkilçi 
qəbul etmir, buna görə  də saylarla onların  əlaqədə olduğu 
isimlər arasında yanaşma  əlaqəsi olur. Məsələn,  beş  ağac,  üç 
adam, beşinci sıra, xeyli söhbət  və s. Yanaşma əlaqəsi zamanı 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
130
saylar isimlərlə həm birbaşa, həm də numerativ sözlər vasitəsi 
ilə  əlaqələnə bilir. Bu zaman numerativ söz kimi nəfər,  ədəd, 
dənə, baş, cüt, dəst, dəstə, nüsxə  və  s.    işlənir. Məsələn,    bir 
nəfər tələbə, iki  cüt əlcək  və  s. Saylar birinci növbədə  həmin 
sözlərə aid olur, onlara yanaşır, sonra həmin sözlərlə ismə 
yanaşır. Bu sözlər saylarla isimlərin yanaşma əlaqəsini pozmur, 
lakin burada müəyyən məna çalarlığına səbəb olur. 
Əvəzliyin ismə yanaşması.  Əvəzliyin bütün məna 
növləri deyil, işarə  və  təyini  əvəzliklər, isimlərə yanaşır və 
yanaşma  əlaqəli birləşmələr yaradır. Məsələn, bu şəhər, belə 
adam, həmin məsələ  və s. Sual əvəzliklərinin də  bəziləri 
isimlərə yanaşır. Məsələn,  hansı uşaq, necə ev, neçə kənd və s. 
Feli sifətin ismə yanaşması. Feli sifətlər də sifətlər 
kimi isimlərin əvvəlində gəlib onlarla yanaşma əlaqəsi saxlaya 
bilir. Məsələn,  ağlayan uşaq, danışan qız, döyünən ürək və s. 
Bəzi dilçilik kitablarında sayın saya yanaşması halının 
da olduğu qeyd olunur  və  tərkibi saylar nəzərdə tutulur. 
Məsələn, dörd yüz min, iki yüz milyon və s.  
Azərbaycan dilində ayrı-ayrı sözlərin fellərə yanaşması 
da çox inkişaf etmişdir. Fellərlə  ən çox yanaşma  əlaqəsi 
saxlayan zərflərdir (tərzi-hərəkət, kəmiyyət, zaman və s.) 
Məsələn, yavaş-yavaş yerimək, xeyli danışmaq, içəri girmək    
və s. 
Feli bağlamalar da aid olduqları fellərlə yanaşma əlaqəsi 
saxlayır. Məsələn, uzanıb dincəlmək, danışdıqca kövrəlmək    
və s. İsimlər də    qoşmaların köməyi ilə fellərə yanaşa bilir. 
Məsələn, quş kimi uçmaq, od kimi qızmaq və s. 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
131 
 
 
İdarə  əlaqəsi.  İdarə  əlaqəsi  əsasən obyekt və relyativ 
əlaqəli birləşmələrin tərəfləri arasında olur.  
Əsas tərəfin tələbi ilə asılı  tərəfin ismin müəyyən bir 
hal şəkilçisini qəbul edərək dəyişməsinə idarə deyilir. 
İdarə  əlaqəsinin morfoloji əlaməti ismin hal 
şəkilçiləridir. Bu əlaqənin  əsas xüsusiyyəti  asılı  tərəfin (tabe 
sözün) əsas tərəfin (tabe edən sözün) tələbi ilə ismin bu və ya 
digər halında durmasıdır.  İdarə  əlaqəsi zamanı    hal  şəkilçili 
tərəf asılı  tərəf olur. Lakin ismin bütün halları deyil, yalnız 
şəkilçili hallar, yəni müəyyən yiyəlik, yönlük, müəyyən təsirlik, 
yerlik və  çıxışlıq hallar idarə  əlaqəsinə xidmət edir. Həmin 
halları  tələb edən sözlər idarə edən sözlər olub  əsas tərəf 
yerində durur. Hallana bilməyən sözlər heç vaxt bu 
birləşmələrin asılı  tərəfi kimi çıxış edə bilmir. Demək olar ki, 
isim, sifət, say, əvəzlik, məsdər, feli sifət, zərf, başqa sözlərlə 
əlaqəyə girib onlar vasitəsilə idarə olunur və    idarə  əlaqəli 
birləşmələrin asılı (tabe) tərəfi kimi çıxış edir. Məsələn, 
Qeyri-
təyini ismi 
birləşmə 
lərdə
Feli 
birləşmə
lərdə 
I, II n.t.s. 
birləşmə- 
lərində 
Bəzi 
tamamlıq-
larla xəbər
arasında
Zərfliklə 
xəbər 
arasında 
Təyinlə 
təyinlənən 
araında 
Yanaşma 
əlaqəsi 
olur: 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
132
a) isimlərin idarə olunması:  kitabı oxumaq, musiqini 
dinləmək, kitabdan oxumaq, evə getmək və s. 
b)  əvəzliklərin idarə olunması:  hamıya cavab vermək, 
bizi günahlandırmaq, onu çağırmaq və s.  
c) sifətlərin idarə olunması:  yaxşını  pisdən seçmək, 
doğruya inanmaq, yalana uymaq və s. 
ç) sayların idarə olunması:  aza  qane  olmaq, çoxu 
aparmaq, beşdən birini götürmək və s.  
d) məsdərlərin idarə olunması:  oxumağı öyrənmək, 
işləməkdən bezmək və s. 
e) feli sifətlərin idarə olunması:  oynayanlara tamaşa 
etmək, oxuyanı dinləmək və s. 
ə) Zərflərin idarə olunması: irəliyə hərəkət etmək, geridə 
qalmaq və s.  
Yalnız nitq hissələri deyil, bir sıra ismi və feli 
birləşmələr də idarə  əlaqəsində asılı  tərəf kimi çıxış edir. 
Məsələn,  dərs kitablarını almaq, şəhərin mərkəzində yaşamaq, 
cavab verənləri alqışlamaq və s.  
Azərbaycan dilində idarə  əlaqəsində  əsas tərəf kimi 
fellər son dərəcə intensiv iştirak edir. Bu da iş, hal, hərəkət 
bildirən fellərin  əşyaya təsir göstərməsi, obyektlə  və  məkanla 
bağlı olması ilə  əlaqədardır. Digər tərəfdən, fellərdə  təsir 
kateqoriyası vardır.  Bu  da  felə öz ətrafına müxtəlif sözlər 
toplamağa və onları ismin müxtəlif hallarında idarə etməyə 
imkan verir. Nəticədə fel əsas, ətrafına topladığı sözlər isə asılı 
tərəf kimi çıxış edir. Felin ətrafına toplanan sözlərin əksəriyyəti 
məhz idarə  əlaqəsi ilə ona  bağlanır. Bununla bərabər, başqa 
nitq hissələri də idarə etmə imkanına bu və ya digər səviyyədə 
malikdir. Məsələn,  İndi o, uzaq bir kənddə müəllimədir. 
cümləsindəki  kənddə sözü isimlə  (müəllimədir sözü ilə), 
uşaqlardan biri birləşməsindəki uşaqlardan sözü sayla, kəndin 
ağsaqqalı birləşməsindəki  kəndin  sözü sifətlə idarə 
olunmuşdur. Lakin bunların idarəetmə gücü fellərə nisbətən 
çox zəifdir.  

---