Microsoft Word sahib eliyev doc
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir Azərbaycan dili
- Tabesiz mürəkkəb cümlənin. komp. aras. Həmcins xitablar arasında Həmcins təyinlər
- Gülarə Abdullayeva
Müasir Azərbaycan dili 125 üstünə keçə çəkilmiş, divarın dibinə döşəkçələr düzülmüşdü. (F. Kərimzadə). Tabesizlik əlaqəsinin xüsusi formal əlaməti yoxdur. Sadalama intonasiyası, və ya tabesizlik bağlayıcıları bu əlaqənin ifadəçiləridir. Tabesizlik əlaqəsinə girən tərəflər qrammatik məzmun və formaca eyni olmalıdır. Yəni, fərqli formada olan nitq hissələri və cümlə üzvləri arasında tabesizlik əlaqəsi ola bilməz. Bəzən söz birləşmələrinin əsas və ya asılı tərəfi də bərabər hüquq əsasında əlaqələnən iki və daha çox sözdən ibarət olur ki, həmin sözlər arasında da tabesizlik əlaqəsi olur. Məsələn, gəzməli, görməli yerlər, maraqlı hekayələr, povestlər və s. Tabesizlik əlaqəsi əsasında əmələ gələn bu cür söz birləşmələrində sözlər birləşmənin qeyri-müstəqil tərəfi olduğundan, onlar cümlədə həmcins üzvlər kimi çıxış etmir. Tabesiz mürəkkəb cümlənin. komp. aras. Həmcins xitablar arasında Həmcins təyinlər arasında Həmcins zərfliklər arasında Həmcins tamamlıq lar aras. Həmcins xəbərlər arasında Həmcins mübtəda- lar aras. Tabesizlik əlaqəsi Gülarə Abdullayeva 126 Tabelilik əlaqələri Dilimizdə əvvəlki əlaqə növü ilə müqayisədə tabelilik əlaqəsinin işlənmə dairəsi çox genişdir. Həm söz birləşmələrinin, həm də cümlələrin yaranmasında bu əlaqənin mühüm əhəmiyyəti var. Başqa sözlə, tabelilik əlaqəsi olmadan söz birləşməsinin və cümlənin mövcudluğundan danışmaq olmaz. Söz birləşmələrinin əsas və asılı tərəfləri, cümlənin həmcins olmayan üzvləri bir-biri ilə məhz tabelilik əlaqəsi ilə bağlanır. Bu əlaqə zamanı əlaqədə olan tərəflərdən biri digərini özünə tabe edir, uyğun olaraq digər söz əlaqədə olduğu sözdən asılı olur, bu və ya başqa cəhətdən onu izah edir, aydınlaşdırır. Məsələn, Yaşlı qadın, bizim həyətimiz və s. Tabelilik əlaqəsi zamanı iki tərəf olur. Tərəflərdən biri əsas, digəri asılı tərəf adlanır. Məsələn, hündür bina, evdən çıxanda birləşmələrində bina və çıxanda sözləri əsas, hündür və evdən sözləri isə asılı tərəflərdir. Sözlərin tabelilik yolu ilə əlaqələnməsi nəticəsində yaranan birləşmələr iki cür olur: predikativ birləşmələr, qeyri- predikativ birləşmələr. Predikativ birləşmələr, başqa sözlə, cümlə deməkdir. Belə birləşmələr xəbərin iştirakı ilə yaranır. Məsələn, Havalar istiləşdi. Dərs sona çatdı və s. Qeyri-predikativ birləşmələr xəbərin iştirakı olmadan qurulan birləşmələrdir. Sintaksisdə söz birləşməsi dedikdə bu cür birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn, güclü yağış, payız gələndə və s. Azərbaycan dilində tabelilik əlaqəsinin üç növü vardır: yanaşma, uzlaşma və idarə. Yanaşma əlaqəsi. Digər tabelilik əlaqələri ilə müqayisədə yanaşma əlaqəsi özünün qədimliyi ilə seçilir. Hələ dilin qrammatik quruluşu formalaşmadığı ilkin mərhələlərdə insanlar primitiv şəkildə sözü sözə yanaşdırmaqla əlaqələndirmiş, əşyanın əlaməti, miqdarı və s. haqqında Müasir Azərbaycan dili 127 məlumat ifadə etməyə çalışmışlar. Yanaşma əlaqəsinin heç bir formal göstəricisi yoxdur. Asılı tərəfin əsas tərəfə məna və intonasiya ilə bağlanmasına yanaşma deyilir. Məsələn, geniş küçə, meşədəki hadisə, bərk qaçan birləşmələrində sözlər arasında yanaşma əlaqəsi vardır. Bu birləşmələrdə geniş, meşədəki, bərk sözləri yanaşma əlaqəsi ilə küçə, hadisə, qaçan sözlərinə tabe olmuşdur. Yanaşma əlaqəsi zamanı birləşmənin asılı tərəfi (tabe olan tərəfi) yanaşan, əsas tərəfi (tabe edən tərəfi) isə yanaşılan söz kimi qeyd olunur. Dilimizdə yanaşan söz əvvəl, yanaşılan söz isə sonra gəlir. Azərbaycan dilində yanaşma əlaqəsi ismi birləşmələrdə: birinci və ikinci növ təyini söz birləşmələrində, bəzi qeyri- təyini ismi birləşmələrdə, relyativ əlaqəli feli birləşmələrdə, cümlədə təyinlə təyinlənən arasında, xəbərlə tərz, zaman, səbəb, məqsəd, kəmiyyət, şərt, qarşılaşdırma zərflikləri, xəbərlə bəzi tamamlıqlar arasında olur. Keyfiyyətinə görə yanaşmanın iki növü var: tam yanaşma, tam olmayan yanaşma. Tam yanaşma zamanı əlaqədə olan sözlər arasına ya heç bir söz girə bilmir, ya da bunlar arasına elə sözlər daxil ola bilir ki, onlar da əsas sözlə yanaşma əlaqəsində olsun. Məsələn, maraqlı kitablar, gəzməli yerlər. Belə sözlər asılı olduqları sözlərdən ancaq o zaman ayrı düşə bilir ki, onların arasına girən sözlər də onlarla eyni tipli olsun. Məsələn, maraqlı və mənalı kitablar, gəzməli və yaşamalı yerlər və s. Tam yanaşma əlaqəsində olan sözlərin də yanaşma cəhətdən xüsusiyyətləri və fərqləri vardır. Sifətlər yanaşma əlaqəsinin asılı tərəfi kimi daha qüvvətli, saylar isə nisbətən zəifdir, əvəzliklər onlarla müqayisədə daha zəifdir. Maraqlı hadisə, üç hadisə, həmin hadisə birləşmələrində asılı tərəfdə dayanan həmin, maraqlı və üç sözləri eyni bir sözlə yanaşma əlaqəsinə girmişdir. Lakin həmin sözlərin asılı tərəflə yanaşmasının keyfiyyəti bir-birindən fərqlənir. Tərəfləri Gülarə Abdullayeva 128 sıralasaq, həmin üç maraqlı hadisə formasında birləşmə yaranar. Bunlar göstərir ki, tam yanaşmanın özündə yanaşan sözlərin yanaşma nisbəti müxtəlif olur. Eyni sözə aid bir neçə yanaşan söz olduqda bunlardan biri daha yaxın, digəri isə nisbətən uzaqda olur. Buna baxmayaraq, onların hamısının əlaqəsi tam yanaşma əlaqəsi hesab olunur, çünki bunların arasına əsas sözlə yanaşma əlaqəsində ola bilməyən sözlər daxil ola bilmir. Müasir Azərbaycan dilində bu, möhkəm bir qayda kimi özünü göstərir. Tam olmayan yanaşma. Tam olmayan yanaşma zamanı yanaşan sözlə yanaşılan söz arasına əsas tərəflə başqa əlaqədə olan çoxlu sözlər girə bilər. Məsələn, Gün qalxdıqca gecə şaxtadan donan yolların qarı əriyirdi. (İ.Şıxlı) cümləsində gün qalxdıqca birləşməsi zaman zərfliyi olub, cümlənin xəbəri ilə yanaşma əlaqəsindədir. Lakin bu tərəflər arasına xəbərlə uzlaşma yolu ilə əlaqələnən yolların qarı mübtədası daxil olmuşdur. Ona görə də bu zaman zərfliyi ilə xəbər arasındakı yanaşma keyfiyyətinə görə tam olmayan yanaşmadır. Tam olmayan yanaşma əlaqəli tərəflər yanaşı da işlənə bilər: Gecə şaxtadan donan yolların qarı gün qalxdıqca əriyirdi. Bu cür tərəflər yanaşı işlənsə də, onların arasına istənilən vaxt başqa sözlər daxil ola bilər. Yanaşma əlaqəsi müxtəlif nitq hissələrindən olan sözlər arasında özünü göstərir. Bir nitq hissəsinə aid olan söz başqa nitq hissəsinə münasibətdə, yerinə görə həm yanaşan, həm də yanaşılan söz kimi çıxış edə bilir. Yanaşma əlaqəsi asılı və əsas tərəflərinin nitq hissələri ilə ifadəsini nəzərə almaqla aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: İsmin ismə yanaşması. Bu cür yanaşma özünü bir neçə şəkildə göstərir. Bəzən atributiv isimlər heç bir vasitə olmadan başqa isimlərlə yanaşma əlaqəsində olur. Burada yanaşan isim daha çox sifətə bənzəyir, atributivləşir. Məsələn, qızıl saat, taxta qapı, daş pilləkən və s. İsimlərin belə yanaşması sintaktik Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|