Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
5 
kateqoriyası altıüzvlü (ismin altı halı), fellərdə inkar və  təsir 
kateqoriyası ikiüzvlü (təsdiq və inkar; təsirli və təsirsiz), zaman 
kateqoriyası üçüzvlüdür (keçmiş, indiki, gələcək zamanlar).  
Qrammatik kateqoriyalar ayrı-ayrı nitq hissələri üçün 
xarakterik olub, onları bir-birindən fərqləndirir.  
            Dilimizdəki nitq hissələrinə xas olan qrammatik 
kateqoriyalar  əhatəsinə görə iki qrupa ayrılır: 1.Ümumi 
qrammatik kateqoriyalar; 2. Xüsusi qrammatik kateqoriyalar. 
            Ümumi  qrammatik  kateqoriyalar  dedikdə iki və daha 
çox nitq hissəsi üçün xarakterik olan kateqoriyalar başa 
düşülür. Dilimizdə    hal,  kəmiyyət, mənsubiyyət,  xəbərlik 
kateqoriyaları    ismə  məxsus olmaqla bərabər, isimləşə bilən 
digər nitq hissələrinə  də aid olduğundan ümumi qrammatik 
kateqoriyalar adlanır. 
            Xüsusi  qrammatik  kateqoriyalar  isə yalnız bir nitq 
hissəsi üçün xarakterik olur. Sifətin dərəcə kateqoriyası, eləcə 
də felə  məxsus bütün qrammatik kateqoriyalar  təkcə  həmin 
nitq hissəsinə aid olduğundan xüsusi qrammatik kateqoriyalar 
adlanır.  
            Qrammatikanın köməyi ilə  dilin qrammatik quruluşu, 
onun fonunda bütün qrammatik kateqoriyalar öyrənilir. 
            Qarşıya qoyduğu məqsəddən asılı olaraq qrammatikanın 
aşağıdakı növləri var: 
            Tarixi qrammatika- sözlərin, söz birləşmələri və 
cümlələrin  quruluşu, dəyişmə  və inkişafını tarixi aspektdə 
öyrənir. 
            Müqayisəli qrammatika- bir dilin dialekt və şivələri ilə 
ədəbi dil formasını müqayisəli şəkildə öyrənir. 
           Tarixi-müqayisəli qrammatikada- qohum dillərin 
qrammatik duruluşu tarixi aspektdə  və müqayisəli  şəkildə 
öyrənilir. 
           Təsviri-elmi qrammatikada- dilin hazırkı inkişaf 
vəziyyəti, müasir səviyyədə dilin qrammatik quruluşu elmi 
şəkildə öyrənilir. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
6
           Dilin  qrammatik  quruluşunda iki əsas proses müşahidə 
olunur: 1.  Sözlərin cümlədə dəyişməsi, müxtəlif şəklə düşməsi 
prosesi,  2. Sözlərin cümlədə, cümlələrin mətndə əlaqələnməsi, 
birləşməsi prosesi. Bunlardan birincisi, yəni sözlərin dəyişməsi 
morfologiyanın,  sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin 
mətn  şəklində birləşməsi prosesi isə sintaksisin tədqiqat 
obyektini təşkil edir. Beləliklə, qrammatika özündə bir-biri ilə 
sıx əlaqədə olan iki dilçilik şöbəsini: morfologiya və sintaksisi 
birləşdirir. 
 
Morfologiya  
və onun tədqiqat obyekti 
 
           Morfologiya  termini  forma  (morfo - morphe)  və  
təlim   (loqos)  mənalarını bildirən iki yunan sözündən  əmələ 
gələrək, “morfem haqqında elm” hərfi mənasını ifadə  edir.   
Dilçilik  elmində  morfologiyanın mövzusunu  sözün  forması  
təşkil  edir. Morfologiyanın ilkin obyekti sözdür. 
 
Qrammatikanın bu şöbəsində bütün əməliyyatlar söz üzərində 
aparılır. Ümumən, söz dilçiliyin ilkin və  mərkəzi obyektidir. 
Söz dil və nitq hissələrinin hamısında əsasda dayanır,  leksik və 
qrammatik kateqoriyaların hamısı sözlə bağlı olub, onun 
əsasında meydana gəlir. Dilin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada 
sözə toxunmadan, ona istinad etmədən keçinmək mümkün 
olsun. Ən kiçik dil vahidi hesab edilən fonem də söz daxilində 
öz keyfiyyətini üzə  çıxarır. Ona görə  də sözə dilçilik baxışı  
çoxtərəflidir.Vahid olan söz müxtəlif cəhətdən öyrənilir. 
Məsələn,  yazır  səs kompleksinə bir halda söz (lüğəvi vahid), 
bir halda fel (nitq hissəsi), bir halda xəbər (cümlə üzvü), başqa 
bir halda isə cümlə deyirik. Məlumdur  ki, söz  həm  də  
dilçiliyin  bir şöbəsi olan leksikologiya tərəfindən öyrənilir. 
Lakin tədqiqat obyekti eyni olsa da, qarşıya qoyulan məqsəd 
müxtəlif olduğundan, bu iki şöbədə   sözə  müxtəlif  cəhətdən  

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
7 
yanaşılır. Leksikologiya  sözü  dilin  lüğət  tərkibinin  vahidi  
kimi  əsasən  leksik-semantik  planda  tədqiq  edirsə,  
morfologiyada  söz, hər  şeydən  əvvəl dilin qrammatik 
quruluşunun, onun morfoloji sisteminin ümumi 
qanunauyğunluqlarını    aşkar  etmək  istiqamətində  öyrənilir.  
Məsələn,  qəşəng, gözəl, yaraşıqlı sözlərində  leksikologiya  
üçün  maraqlı  olan,   bu  sözlərin semantik  cəhətdən  yaxın 
olması,  eyni  anlayışı  ifadə  etməsidir. Morfologiyada   isə  bu  
sözlərin zahiri cəhəti, formal xüsusiyyətləri, qrammatik 
mənaları araşdırılır, onların  hər üçünün   əlamət   bildirərək adi 
dərəcəli sifət olması qeyd  edilir. 
Morfologiya,  leksikologiyadan  fərqli  olaraq,  sözün  
vahid  leksik  mənasını yox,  onun  (sözün)  geniş  qrammatik   
mənalarını  öyrənir.  O, bütün  nitq  hissələrini  əhatə  edir,  
onların oxşar və  fərqli cəhətlərini öyrənir. Bu baxımdan ayrı-
ayrı nitq hissələrinin öz daxili quruluşu da morfologiyanın 
tədqiqat obyektinə  daxildir. 
Morfologiyada sözün struktur əlamətləri, müxtəlif 
formaları öyrənilərkən  onun  leksik  mənasına  əhəmiyyət  
verilmir.  Onun  üçün başlıca  olaraq  ən  abstrakt  və  ümumi  
anlayışların  dildə  sistem  şəklində   mövcud   olan   ifadə   
formaları   və   onların   qrammatik  mənası  maraq   doğurur.   
Təsadüfi  deyildir  ki,  bəzən  semantik  cəhətdən  bir-birindən   
tamamilə    fərqlənən  sözlər qrammatik (morfoloji) 
xüsusiyyətlərinə görə  ümumi  bir  nöqtədə  birləşir:  məktəbdə,  
kitabda; baxır, gedir  sözləri leksik  məna  etibarilə  tamamilə  
bir-birindən  seçildiyi  halda,  konkret morfoloji  əlamətlərinə  
və    qrammatik    mənalarına  görə  eyniyyət təşkil edir. Evdə,  
işdə  sözlərinin  hər  ikisi  isimdir,  ümumi  isimdir,  təkdir,  
yerlik  haldadır.  Gəlir  və  oturur  sözlərininn  hər  ikisi  feldir,   
təsirsizdir,   indiki   zamandadır,   üçüncü   şəxsin   təkindədir.  
Bütün   bunlar   (hal,  cəmlik,  kəmiyyət,  zaman  anlayışları)  
leksik  mənaca  fərqli  olan  sözlər  arasında  ümumilik  və  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
8
qrammatik  məna  uyğunluğu  olmaqla   sözün   konkret   
semantikası   ilə  bilavasitə  əlaqədar  deyildir. 
Morfologiya  sözlərin  dəyişməsi,  düzəldilməsi  
qaydalarını öyrənir.  Sözlərin  dəyişməsi    hal,    mənsubiyyət,  
xəbərlik, kəmiyyət, zaman,  şəxs  kateqoriyaları,  felin  növləri,  
şəkilləri və s. üzrə olur. Morfologiyada sözlərin dəyişilməsi  
qaydaları öyrənildiyi kimi,  düzəldilməsi  üsulları  da  öyrənilir.  
Sözlərin  düzəldilməsi  qaydalarının  nitq hissələrinin  
qruplaşdırılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Morfologiyanın   
tədqiqat  obyektində    sözlərin  quruluşu   məsələsi      mühüm  
yerlərdən birini tutur. Qrammatik  cəhətdən  sözlər  quruluşuna  
görə  kök  və    şəkilçidən  ibarətdir.  Kök  sözün   müstəqil   
işlənə    bilən,  qrammatik  dəyişmələr  zamanı  sabit  qalan,  
ayrıca   leksik  mənaya   malik  olan  və   müəyyən   anlayış  
ifadə    edən  əsas  hissəsini  təşkil  edir. Deməli,  sözün  əsas  
hissəsi  dilçilik   elmində  kök, qeyri-əsas  hissəsi  isə  şəkilçi  
adlanır.  Sözün  kökü  şəkilçidən  yalnız  şəkli  əlamətlərinə  
görə  deyil,  eyni  zamanda,  məzmununa   görə  də  fərqlənir.  
Sən,  san,  inci,  un,  dan,  dən, daş  və  s.   kimi  dil   vahidləri  
eyni  şəkildə,  eyni  fonetik  tərkibdə  söz  kökü  olduqları  
kimi,   müxtəlif   köklərlə   birləşib   işləndikləri  zaman  şəkilçi 
də ola  bilir. Məsələn,  Siz  gəncləşirsiniz, tatix qocalır.         
(S.Vurğun) Vətənsiz 
də insan olan insan kimi 
yaşayarmı?(S.Vurğun) Un dəyirmanda  hasil  olur.  Hörümçək  
öz  torunu  hörürdü  və s. 
 
Morfem və onun növləri 
 
Morfologiya  şöbəsinin tədqiqat obyektinə daxil olan 
məsələlərdən biri də morfemdir. 
Sözün  ən kiçik mənalı hissəsinə morfem deyilir. 
Azərbaycan dilinin sözləri kök və budaq morfemdən ibarətdir. 
Kök morfem sözün müstəqil leksik mənaya malik olan 

---