Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
9 
hissəsidir. Budaq morfemlər isə leksik mənadan məhrum olan, 
yalnız qrammatik mənaya malik olan  hissədir. Dilimizdə kök 
morfem sözün kökünə, budaq morfem isə  şəkilçiyə uyğun 
gəldiyindən, biz bundan sonra kök və  şəkilçi terminlərindən 
istifadə edəcəyik. Bəzi dilçilik kitablarında sözün kökü və 
şəkilçi uyğun olaraq sözün əsas və qeyri-əsas hissəsi də 
adlandırılmışdır.  
 Sözləri kök və  şəkilçiyə ayıraraq onları yalnız  şəkli 
əlamətinə görə bir-birindən fərqləndirmək mümkün deyildir. 
Onları söz tərkibində oynadığı rola və  məzmuna malik olub-
olmamalarına görə müəyyənləşdirmək olar. Sözün kökü ilə 
şəkilçisi arasında aşağıdakı fərqlər vardır: 
 a)  Kök  müstəqil mənaya malik olur. B)  Kök sözün əsasını 
təşkil edir. C) Sözün kökü şəkilçidən ayrıca işlənə bilər. Ç) Kök 
sabit qalır, dəyişmir. D) Bir söz kökü müxtəlif şəkilçi qəbul edə 
bilər. E) Azərbaycan dilinin öz söz köklərinin yalnız sonuna 
şəkilçi əlavə oluna bilir.  
“Sözün ayrıca işlənib müstəqil mənaya malik olan və 
dəyişməyən hissəsinə kök deyilir”.(1, səh. 7) 
 Şəkilçilər isə, köklərin tamamilə  əksinə olaraq, sözün 
əsasını  təşkil edə bilmir. Onlar kökdən ayrı  işlənmir, müstəqil 
mənaya malik olmur və söz kökünün tələbinə görə  dəyişir. 
“Sözün ayrılıqda işlənməyən, müstəqil mənaya malik 
olmayan və söz köklərinə bitişdikdə onların ya şəklini, ya da 
şəkli ilə birlikdə  məzmununu dəyişən hissəsinə  şəkilçi 
deyilir”.(1 səh.7) 
  
Sözlərin hamısı eyni quruluşa malik olmur, yəni 
dilimizdə  işlənən sözlərin hamısı sadə söz köklərindən ibarət 
deyildir.  Əgər bütün sözlər sadə kökdən ibarət olsa idi, 
dilimizdəki sözdüzəldici  şəkilçilərin yaranmasına ehtiyac 
qalmazdı.  
Dilimizdə  işlənən sözlərin bəzisi bir kökdən, bəzisi bir 
köklə bir sözdüzəldici  şəkilçidən, bəzisi də iki və daha artıq 
sözün birləşməsindən ibarət olur. Odur ki, sözləri quruluşuna 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
10
görə 3 qismə ayırmaq olar: 1. Sadə sözlər. 2. Düzəltmə sözlər. 
3. Mürəkkəb sözlər. Məsələn, balıq, balıqçı, balıqqulağı. Bu 
misallarda balıq sözünü daha kiçik mənalı hissələrə bölmək 
mümkün deyil. Deməli, yalnız bir kökdən ibarət olan  sözlər 
sadə sözlərdir. 
Düzəltmə sözlər isə  kök və budaq morfemdən, yəni kök 
və  şəkilçidən ibarət olur. Balıq  sözü bir kökdən ibarət olduğu 
halda,  balıqçı sözü düzəltmə sözdür, çünki balıq sözünə    -çı 
şəkilçisini artırmaqla yaranmışdır. Beləliklə, tərkibində bir kök 
və sözdüzəldici şəkilçi olan sözlərə düzəltmə sözlər deyilir.  
Düzəltmə sözlərin müəyyənləşdirilməsində iki cəhəti 
əsas tutmaq lazımdır. Birincisi, köklə düzəltmə söz arasında 
üzvi bağlılıq olmalıdır, yəni yaranmış söz, yeni məna məhz 
kökdəki mənanın əsasında yaranır. İkincisi, söz o vaxt düzəltmə 
söz kimi götürülə bilər ki, onun kökü dilimizdə ayrıca işlənmiş 
olsun.  Ərəb dilindən dilimizə keçmiş  sədaqət,  şücaət  sözləri, 
eləcə  də, Azərbaycan dilinin öz sözlərindən olan barış, yarış, 
güləş, dağıntı sözləri məhz bu cəhətdən düzəltmə söz sayıla 
bilməz.  
Mürəkkəb sözlər həm sadə, həm də düzəltmə sözlərdən 
fərqlənir. Belə ki, mürəkkəb sözlər iki və daha artıq sözün 
birləşərək tamamilə yeni məna ifadə etməsi nəticəsində yaranır. 
Məsələn,  balıqqulağı sözünün tərkibində iki müstəqil söz 
vardır:  balıq, qulaq. Bu sözlərin hər ikisi təklikdə ayrı-ayrı 
mənalara malikdir. Bunlardan birincisi heyvan, ikincisi bədən 
üzvü  məzmununu ifadə edir. Lakin bu müxtəlif mənalara malik 
ayrı-ayrı sözlər birləşdiyi zaman tamamilə başqa bir mənaya 
malik yeni bir söz şəklini alır. Bu birləşmə  nəticəsində    məna 
tamamilə  dəyişir. Hər iki söz öz əvvəlki mənasını itirərək 
birlikdə  yeni bir məna ifadə edir. Nəticədə bu iki sözün 
birləşməsi nəticəsində yeni bir söz yaranır. Deməli, iki və daha 
artıq müstəqil söz birləşib  əvvəlki ayrı-ayrı  mənalar  əsasında 
yeni məna ifadə edən bir mürəkkəb söz əmələ gətirir.  

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
11 
 
 
Şəkilçilər sözdən ayrı  işlənə bilmir. Onlar kökün ya 
əvvəlinə, ya ortasına, ya da sonuna əlavə edilərək işlənir. Söz 
kökünə əlavə edildikləri yerə görə onlar ön (prefiks), iç (infiks) 
və son (suffiks) şəkilçi  adı ilə 3 yerə bölünür. Azərbaycan 
dilinin öz sözlərində ön və iç şəkilçi yoxdur. Azərbaycan dili 
iltisaqi dillərdən olduğundan, dilimizdə    şəkilçilərin hamısı 
sözün yalnız sonuna əlavə olunur. Lakin dilimizə başqa 
dillərdən kifayət qədər söz daxil olmuş, həmin sözlərlə birlikdə 
ön  şəkilçilər də keçmişdir. Bu şəkilçilər dilimizdə o qədər 
sabitləşmişdir ki, bəzən onları öz şəkilçilərimizlə  əvəz etmək 
mümkün olmur. 
Azərbaycan dili şəkilçiləri ilə yanaşı olaraq, başqa 
dillərdən alınmış və ya keçmiş bir sıra sözlərdə son şəkilçilər də 
müasir dilimizdə  işlənməkdədir. Bu şəkilçiləri də dilimizin öz 
şəkilçiləri ilə əvəz etmək olmur. Məsələn, elmi, tarixi, kütləvi, 
marksist, materialist, marksizm, nümunəvi kimi sözlərdəki son 
şəkilçiləri  buna nümunə göstərmək olar. 
Dilimizdə işlənən şəkilçilər köklərdə əmələ gətirdikləri 
məzmun və  şəkil dəyişikliyinə görə, başqa sözlə, vəzifəsinə 
görə  də 2 növə ayrılır. 1. Sözdüzəldici, 2. Sözdəyişdirici 
şəkilçilər. 
Sözün 
quruluşca 
növləri 
Sadə sözlər 
Düzəltmə 
sözlər 
Mürəkkəb 
sözlər 
Yalnız bir 
kökdən ibarət 
olur 
Kök və 
sözdüzəldici 
şəkilçidən ibarət 
olur
İki və daha çox 
sözün 
birləşməsindən 
əmələ gəlir
Isti, ot, hava, 
torpaq, işıq 
Istilik, otlaq, 
havasız, işıqlı 
Istiot, 
əlüzyuyan, 
kəklikotu 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
12
Şəkilçilərin bir qismi kökə əlavə olunduqda onun yalnız 
formasını  deyil, eyni zamanda, məzmununu da dəyişib, ilk 
məna  əsasında yeni mənalı söz əmələ  gətirir. Belə  şəkilçilərə 
sözdüzəldici  şəkilçilər deyilir. Bu şəkilçilər dilin inkişafında, 
yəni lüğət tərkibinin zənginləşməsi prosesində əsas amillərdən 
biri hesab olunur. Bunlar ya bir nitq hissəsindən yeni bir nitq 
hissəsi  əmələ  gətirir, ya da eyni bir nitq hissəsindən- sadə 
köklərdən düzəltmə sözlər  əmələ  gətirir:   yazı, bərki, çalğı, 
qaçağan, qarlı və s. 
Bu misallardakı -ı, -ğı, -ağan, -lı şəkilçiləri qoşulduqları 
sözün yalnız formasında dəyişiklik  əmələ  gətirməmiş, onun 
məzmununu da tamamilə  dəyişmişdir. Həmin  şəkilçilər ya bir 
nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsi, ya da eyni nitq 
hissəsindən düzəltmə söz yaratmışdır, yəni  feldən isim (yazı, 
çalğı), sifət (qaçağan), isimdən sifət (qarlı), sifətdən fel (bərki)  
əmələ gətirmişdir. 
Müasir Azərbaycan dilində sözdüzəldici şəkilçilər sözün 
həm  əvvəlində, həm də sonunda işlənə bilir. Sözün əvvəlində 
yalnız başqa dillərdən keçmiş şəkilçilər, sözün sonunda isə həm 
Azərbaycan dilinin öz şəkilçiləri, həm də başqa dillərdən 
keçmiş şəkilçilər işlənir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, başqa 
dillərdən alınan  şəkilçilərin hamısı sözdüzəldici  şəkilçilərdir.  
Sözdəyişdirici şəkilçilər qrammatik kateqoriyaların, qrammatik 
kateqoriyalar isə qrammatik quruluşun əsasında dayandığından 
onlar heç vaxt alınma ola bilməz. Məhz sözdəyişdirici 
şəkilçiləri xarakterizə edən mühüm amillərdən biri onların milli 
olmasıdır.  
Sözdüzəldici şəkilçilər əlavə olunduqları nitq hissələrinə 
görə  də müxtəlif olur. Onların bir qismi yalnız isimlərə, bir 
qismi yalnız fellərə, bir qismi isə həm isim, həm sifət, həm say, 
həm də əvəzliklərə artırıla bilər. Misallara baxaq:  
1.
  –çı,-çi, -çu, -çü  şəkilçisi isimdən isim əmələ  gətirən 
məhsuldar  şəkilçidir. Məsələn,  dəmirçi, çəkməçi, 
üzümçü, odunçu və s. 

---