Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
121 
Son dövrlərdə dilin sintaktik quruluşu iki səviyyədə 
öyrənilir. Birinci səviyyədə dilin sintaktik quruluşu öyrənilir ki, 
bu məsələlərlə  ənənəvi (potensial) sintaksis məşğul olur. İkinci 
səviyyədə isə aktual sintaksis nitqin sintaktik quruluşunu 
öyrənir.  Potensial sintaksisin əsas vahidi cümlə, aktual 
sintaksisin  əsas vahidi söyləmdir. Söyləm müxtəlif fikir ifadə 
edən ünsiyyət vahididir. Söyləm əksərən cümləyə uyğun gəlsə 
də, bəzən cümlə  çərçivəsindən kənara çıxır, dil sisteminin 
müstəqil vahidi sayılır və cümlədən fərqləndirilir. Belə ki, bir 
cümlə kommunikativ funksiyasından asılı olaraq bir neçə 
söyləmin ifadəsinə xidmət edə bilər. Məsələn,  Dünən yağış 
yağırdı.- cümləsində    məntiqi vurğunun yerini dəyişməklə  və 
inversiya hesabına cümləni üç formada söyləyə bilərik: 
Məsələn,  Dünən yağış yağırdı. Yağış dünən yağırdı. Yağış 
yağırdı dünən.   
Hər bir cümlə öz kommunikativ funksiyasını  dəqiq 
şəkildə yalnız mətn  şəraitində yerinə yetirir. Mətn iki və daha 
artıq cümlənin həm məzmun, həm də formaca əlaqələnməsi 
əsasında əmələ gələn nitq vahidi, nitq birliyidir. Mətn müəyyən 
məqsəd ümumiliyi əsasında birləşən və sintaktik semantik 
bütöv yaradan  cümlələr birliyidir. Cümlələr müvafiq şəkildə 
nizamlanır və xüsusi intonasiya ilə  konkret bir mikrotema 
ətrafında qruplaşaraq sintaktik bütövləri  əmələ  gətirir. O 
cümlədən (söyləmdən) böyük sintaktik vahid hesab edilir. 
Mətnlər makro və mikro növlərə ayrılır. Mikromətn mətnin 
bitkin məna ifadə edən  ən kiçik vahididr. Mikromətnlər 
dilçilikdə sintaktik bütöv adlandırılır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, sintaktik vahidlər söz – 
formaların, bağlayıcı, ədat, qoşma və sözdəyişdirici şəkilçilərin 
köməyilə formalaşır. 
Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşu çox qədim tarixə 
malikdir.Yazılı  ədəbi dilimizə aid olan nümunələrin, eləcə  də 
folklor nümunələrinin  dil quruluşu arasında kəskin fərq nəzərə 
çarpmır. Lakin dilimizin sintaktik quruluşunun tədqiqi, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
122
öyrənilməsi o qədər də  qədim deyildir. Dilimizin sintaktik 
quruluşu  əsaslı  şəkildə  XX əsrin 50-ci illərindən etibarən 
öyrənilməyə başlamışdır. Bu sahədə 
Ə.Dəmirçizadə, 
M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə,  Ə.Abdullayev, Q. Kazımov, 
Z.Budaqova,  Y.Seyidov, Z.Tağızadə, H.Həsənov, K.Vəliyev, 
K.Abdullayev və s. kimi görkəmli alimlərimizin böyük xidməti 
vardır. 
 
Sözlər arasında məna və qrammatik əlaqələr.  
Məna əlaqələri 
 
Sintaktik  vahidlərin yaranması üçün onu əmələ gətirən 
tərəflər arasında iki cür əlaqənin olması  zəruridir. 1. Məna 
əlaqəsi, 2. Qrammatik əlaqə. Bu əlaqələrdən birinin yoxluğu 
sintaktik vahidin də yoxluğu deməkdir. 
 Sözlər arasındakı məna əlaqələrinin əsasını təbiətdə olan 
obyektiv  əlaqələr təşkil edir. Bu əlaqələrin müxtəlifliyi sözlər 
arasında da rəngarəng məna əlaqəsinin yaranmasına səbəb olur. 
Qırmızı parça    birləşməsində  əşya ilə onun əlaməti,  üç ağac 
birləşməsində  əşya ilə onun kəmiyyəti,  pianino çalmaq 
birləşməsində  hərəkətlə onun obyekti və s. arasındakı 
münasibətlər ifadə edilir. Ümumiyyətlə, söz birləşmələrində 
məna  əlaqələrinin məzmununu  əşya ilə onun əlamətləri, 
proseslə onun müxtəlif cəhətdən müəyyənləşdiriciləri təşkil 
edir. 
 Sözlər arasında aşağıdakı  məna əlaqələri mövcuddur: 
1. Predikativ əlaqə  əşya ilə onun hərəkəti arasındakı 
əlaqədir. Məsələn,  Yağış yağır. Uşaq ağlayır. Dərs başlandı        
və  s. Bu əlaqə söz birləşməsində özünü subyekt əlaqəsi kimi 
göstərir. Məsələn,  Yağış yağanda, uşaq ağlayarkən, dərs 
başlandığı zaman  və s. 
2. Atributiv əlaqə əşya ilə geniş mənada onun əlaməti 
arasındakı  əlaqədir.  Əşyanın geniş  mənada  əlaməti dedikdə 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
123 
onun  keyfiyyəti, miqdarı, sırası və s. nəzərdə tutulur. Məsələn,  
hündür bina, geniş küçə, qızıl saat, meşədəki hadisə, xeyli 
adam  və s. Atributiv əlaqəyə ismi birləşmələrdə, cümlədə isə 
təyinlə  təyin olunan arasında, yəni təyinlə mübtəda, təyinlə 
tamamlıq, təyinlə zərflik, təyinlə xəbər arasında rast gəlinir. 
3. Obyekt əlaqəsi hərəkətlə onun obyekti (müstəqim və 
qeyri-müstəqim obyektlərin hamısı, yəni ismin müxtəlif halları 
ilə ifadə olunaraq hərəkətlə birbaşa və ya dolayısı yolla 
əlaqələnən bütün obyektlər nəzərdə tutulur) arasındakı əlaqələri 
ifadə edir. Məsələn, kitabı oxumaq, ona baxmaq, dəftərdə qeyd 
etmək, müəllimdən öyrənmək, Kitabı oxuduq. Ona baxırıq. 
Dəftərdə qeyd edirəm. Müəllimdən öyrənmişik  və s. Obyekt 
əlaqəsi həm feli birləşmələrdə, həm də cümlədə  xəbərlə 
tamamlıq arasında özünü göstərir.  
4. Relyativ əlaqə hərəkətlə onun tərzi, dərəcəsi, zamanı, 
yeri, kəmiyyəti, səbəbi, məqsədi, şərti və s. arasındakı əlaqələri 
ifadə edir. Məsələn, çox danışmaq, cəld işləmək, evədək 
qaçmaq, axşamacan işləmək, kəndə yollanmaq, çox oturmaq, 
Çox danışdılar. Cəld işləyirdik. Evədək qaçdım. Axşamacan 
işlədik.  Kəndə yollandılar. Çox oturmadılar. Relyativ əlaqəyə 
feli birləşmələrdə (asılı tərəf əsas tərəfi müxtəlif baxımdan izah 
etdikdə)  və cümlədə xəbərlə zərflik arasında rast gəlinir. 
Söz birləşməsi və cümlənin formalaşması üçün ikinci 
əsas  şərt onun tərkib hissələrinin qrammatik baxımdan 
əlaqələnməsidir. Sözlər morfoloji cəhətdən dəyişərək bir-biri ilə 
əlaqələnir, nəticədə sintaktik əlaqə əmələ gəlir.  Məsələn, dərsə 
başlayanda, müəllimin sualı, şagirddən soruşdular. və s. 
Sözlərin dəyişməsi, müxtəlif  şəkillərə düşməsi, təsrifi 
qaydaları morfologiyada, sözlərin bir-biri ilə bağlanma, əlaqən-
mə qaydaları sintaksisdə öyrənilir. Buna görə  də qrammatik 
əlaqələrə konkret olaraq sintaktik əlaqələr də deyilir. 
Sintaktik  əlaqələrin  iki növü müşahidə    edilir:                   
1. Tabesizlik əlaqəsi. 
       2.Tabelilik əlaqəsi. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
124
 
Tabesizlik əlaqəsi 
 
Tabesizlik əlaqəsi məna və qrammatik cəhətdən bir-biri 
ilə əlaqədar olan, lakin bir-birindən asılı olmayan, biri digərini 
heç bir cəhətdən aydınlaşdırmayan, sadalama intonasiyası ilə 
tələffüz edilən, bərabərhüquqlu sözlər arasında olur.  Məsələn, 
qocalar və cavanlar, Həm işləyir, həm oxuyur  və s. 
Tabesizlik  əlaqəsinə sadə    cümlədə  həmcins üzvlər 
arasında və tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında 
rast gəlinir.  Məsələn,   Həmcins mübtədalar arasında: Suların 
şırıltısı, salxım söyüd yarpaqlarının xışıltısı, çəməndən küləyin 
qovub gətirdiyi  çiçək qoxuları Güləsəri məst eləmişdi.             
(İ. ŞıxlIı); 
 Həmcins xəbərlər arasında: At qaçaraq onu xeyli uzağa 
apardı və geri dönüb dördnala çapdı. (İ.Şıxlı) ;  
Həmcins tamamlıqlar arasında:  Bu zavallı  bəşəriyyətə, 
bu daşürəkli gülünc insanlara,  bu insan görkəmli,  əqrəb 
ürəkli həşərata ayıq baxa bilmirəm. (C.Cabbarlı);  
 Həmcins təyinlər arasında:  Orada-burada  ağ, çəhrayı, 
sarı çiçəklər görünürdü. (İ.Əfəndiyev);  
Həmcins zərfliklər arasında: Uşaqların ilk təəssüratının 
pozulacağını düşünəndə, hörmətimin itiriləcəyi barədə 
fikirləşəndə sarsıldım.(C.Əlibəyov) 
Bəzən sadə cümlədə xitabların da həmcinsliyi müşahidə 
olunur. Məsələn, Gül, ey nazlı Vətən, odlar torpağı. Duz-çörək 
hazırla qəhrəmanlara. (S.Vurğun)  
Tabesizlik  əlaqəsinin çox rast gəlindiyi yerlərdən biri 
tabesiz mürəkkəb cümlələrdir. Bu cümlələri  əmələ  gətirən 
komponentlər də bir-biri ilə tabesizlik yolu ilə  əlaqələnir. 
Məsələn, Kosanın başına yeni iş açıldı, həqiqi savaş başladı. 
(S. Rəhimov) Baş  tərəfdə taxt qoyulmuş, çubuqlardan hörülüb 

---